W kierunku policentrycznego rozwoju Polski

W Polsce coraz wyraźniej zaznaczają się cztery główne procesy społeczno-gospodarcze, które wywierają istotny wpływ na rozwój zarówno kraju, jak i poszczególnych regionów. Pierwszym takim procesem jest metropolizacja – metropolie stale rosną w siłę i przyciągają więcej osób, deklasując w tym zakresie mniejsze ośrodki. Drugim jest suburbanizacja – mieszkańcy miast znacznie częściej przenoszą się na przedmieścia, prowadząc do powiększania ich przestrzeni. Trzecim zjawiskiem jest kryzys miast średniej wielkości – zmniejsza się w nich liczba mieszkańców, a wraz z nią maleje ich znaczenie i ubożeją pełnione przez nie funkcje. Ostatnim z kluczowych procesów jest wyludnianie się terenów wiejskich oraz starzenie się ludności na tych obszarach, szczególnie w rejonach oddalonych od dużych ośrodków miejskich. Wszystkie te zjawiska utrudniają zachowanie policentrycznej struktury kraju, w której liczne miasta i regiony mogą się harmonijnie rozwijać.

Zgodnie z koncepcją rozwoju policentrycznego, kilka ośrodków miejskich różnej wielkości i o odmiennym znaczeniu staje się równorzędnymi motorami wzrostu społeczno-gospodarczego, w miejsce koncentracji wszystkich funkcji i zasobów w jednym dominującym mieście. To dążenie do tworzenia takich warunków, w których szeroki zakres usług i wysoką jakość życia będą oferowały nie tylko największe metropolie, ale także mniejsze ośrodki. Polska cechuje się stosunkowo równomiernym rozmieszczeniem miast. Taki układ stanowi ogromny potencjał dla zrównoważonego rozwoju. W modelu policentrycznym miasta średniej wielkości pełnią istotne funkcje – dysponują wystarczająco wysokim potencjałem, aby samodzielnie przyciągać inwestycje, tworzyć nowe miejsca pracy i aktywizować lokalną przedsiębiorczość. Dzięki temu mieszkańcy kraju nie muszą migrować do metropolii w poszukiwaniu szans zawodowych, usług medycznych czy edukacyjnych, na czym zyskują całe regiony. Różnorodne i rozproszone ośrodki miejskie pobudzają lokalne rynki pracy, poprawiają dostęp do usług i wykształcają większą odporność na kryzysy czy wahania koniunktury gospodarczej. Silne miasta średniej wielkości tworzą także przeciwwagę mieszkaniową dla największych metropolii, co ogranicza nadmierne zagęszczenie ludności, zatory komunikacyjne i wzrost cen nieruchomości w tychże ośrodkach.

Zjawiska, takie jak: metropolizacja, suburbanizacja, kryzys miast średniej wielkości oraz wyludnianie się terenów wiejskich i starzenie się ludności na tych obszarach utrudniają zachowanie policentrycznej struktury kraju, w której liczne miasta i regiony mogą się harmonijnie rozwijać.

Policentryczny rozwój Polski wymaga: inwestowania w transport drogowy i kolejowy, a także szerokopasmowy Internet, usprawniania usług publicznych oraz wspierania lokalnej przedsiębiorczości i innowacyjności. Istotne jest też zrównoważone korzystanie z zasobów naturalnych i promowanie zielonej infrastruktury oraz działania nakierowane na podnoszenie atrakcyjności miast i wsi z perspektywy zarówno mieszkańców, jak i inwestorów. Kluczem do skutecznego wdrażania tych rozwiązań pozostaje skoordynowane współdziałanie władz samorządowych, poprzez m.in. opracowywanie zintegrowanych strategii obejmujących centra miejskie oraz ich strefy funkcjonalne (w tym obszary wiejskie), a także instytucji publicznych, sektora prywatnego i społeczności lokalnych. Takie kompleksowe podejście uwzględnia specyfikę i potrzeby poszczególnych terytoriów, a co za tym idzie – pozwala efektywniej wykorzystać posiadane przez nie zasoby, m.in. kulturowe, przyrodnicze, ludzkie, oraz możliwości rozwojowe.

Osiągnięcie realnego efektu w budowaniu i pielęgnowaniu policentrycznej struktury kraju wymaga postępowania zgodnie z ideą wielopoziomowego zarządzania, gdzie fundamentem sukcesu staje się kooperacja między poszczególnymi szczeblami zarządzania procesami rozwojowymi, tj. poziomami: krajowym, regionalnym i lokalnym. Koordynacja i długofalowe, wspólne planowanie pozwalają z jednej strony lepiej zarządzać lokalnymi atutami, a z drugiej – skutecznie odpowiadać na wyzwania współczesności. Działania realizowane przez samorządy różnych szczebli, wspierane przez inicjatywy rządowe i finansowane zewnętrzne, mogą przyczynić się do efektywniejszego rozwoju regionów, zapewniając ich wzmożoną konkurencyjność. Z kolei rozsądnie zaplanowane i dobrze skoordynowane przedsięwzięcia, uwzględniające potrzeby i uwarunkowania różnych terytoriów, gwarantują zrównoważone budowanie potencjału regionów, w szerszej perspektywie służąc wzmocnieniu spójności Polski.

Działania realizowane przez samorządy różnych szczebli, wspierane przez inicjatywy rządowe i finansowane zewnętrzne, mogą przyczynić się do efektywniejszego rozwoju regionów, zapewniając ich wzmożoną konkurencyjność. Z kolei przedsięwzięcia uwzględniające potrzeby i uwarunkowania danych terytoriów gwarantują zrównoważone budowanie potencjału regionów, w szerszej perspektywie służąc wzmocnieniu spójności Polski.

Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej (MFiPR) wdrażało i przez cały czas wdraża różnorodne instrumenty, które mają wzmocnić policentryczny, zrównoważony rozwój kraju. Chodzi przede wszystkim o programy i konkursy wspierające miasta średniej i małej wielkości, tak aby mogły stać się konkurencyjne wobec większych ośrodków. Należy tu wymienić przede wszystkim Program „Rozwój Lokalny” (finansowany z Mechanizmu Finansowego EOG 2014-2021 i Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2014-2021), który można nazwać przełomowym w myśleniu samorządów miejskich średniej wielkości o rozwoju. Miasta biorące udział w konkursie otrzymały wsparcie ekspertów w całym okresie realizacji projektów. Zobowiązane są również do konsultowania planowanych działań ze społecznością lokalną i wdrażania inwestycji w sposób zrównoważony. 29 miast-beneficjentów uzyskało kompleksową pomoc, opierającą się nie tylko na rozwoju środowiskowym, społecznym i gospodarczym, ale również – a może przede wszystkim – instytucjonalnym. Wsparcie lokalnej administracji w tym zakresie jest równie ważne i pozwala na dobre zarządzanie miastami, tak żeby stały się atrakcyjnymi miejscami do życia¹. MFiPR chce kontynuować takie podejście w nowej perspektywie środków norweskich. Również niedawno uruchomiony, Polsko-Szwajcarski Program Rozwoju Miast² cechuje się różnorodnością obszarów wsparcia, co ma na celu podniesienie jakości życia mieszkańców ośrodków miejskich o średniej wielkości w Polsce i wsparcie idei rozwoju policentrycznego.

Realizacja Programu „Rozwój Lokalny” utwierdziła nas w przekonaniu, iż równie ważne, co inwestycje w infrastrukturę, jest wspieranie kompetencji i zdolności lokalnej administracji (rozwój instytucjonalny). Z dużym uznaniem samorządów w tym zakresie spotkała się Partnerska Inicjatywa Miast (PIM)³ . PIM to projekt strategiczny MFiPR, wynikający m.in. z Krajowej Polityki Miejskiej 2030 (KPM 2030), który proponuje atrakcyjną formę pobudzania rozwoju instytucjonalnego miast oraz miejskich obszarów funkcjonalnych. Jego celem jest wzmacnianie kompetencji ośrodków miejskich i administracji centralnej w wybranych obszarach tematycznych (tzw. sieciach tematycznych) związanych ze zrównoważonym rozwojem oraz tworzenie sieci kontaktów między miastami nastawionymi na współpracę i wymianę wiedzy. W w tej chwili wdrażanej, trzeciej edycji projektu 30 miast, miejskich obszarów funkcjonalnych i spółek miejskich pracuje w sieciach tematycznych, powiązanych bezpośrednio bądź pośrednio z KPM 2030, takich jak: Miasto Kompaktowe, Miasto Efektywne Energetycznie oraz Miasto Dostępnych Mieszkań. W ramach współprac powstają Miejskie Inicjatywy Działania będące odpowiedzią na wyzwania lokalne każdego miasta oraz Plany usprawnień zawierające rekomendacje dla polityki krajowej.

Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej realizuje różnorodne instrumenty, które mają wzmocnić policentryczny, zrównoważony rozwój kraju. Chodzi przede wszystkim o programy i konkursy wspierające miasta o średniej i małej wielkości, tak aby mogły stać się konkurencyjne wobec większych ośrodków. Należy tu wymienić: Program „Rozwój Lokalny”, Polsko-Szwajcarski Program Rozwoju Miast oraz Partnerską Inicjatywę Miast.

Dzięki instrumentom i konkursom programowanym oraz realizowanym przez MFiPR miasta o średniej wielkości mogą zaoferować mieszkańcom wyższą jakość życia, na którą składają się czynniki, takie jak: czystsze powietrze, mniejsze korki i niższe koszty życia. najważniejsze znaczenie mają też: inwestycje w zieleń, adaptacja do zmian klimatu, zrównoważony transport publiczny oraz rozwój lokalnych usług, m.in. edukacji czy oferty kulturalnej oraz rekreacyjnej. Ponadto wzmacnianie lokalnej gospodarki, np. poprzez wspieranie przedsiębiorczości i nowoczesnych technologii, może przyciągnąć nowych mieszkańców i inwestorów. Dzięki temu mniejsze miasta zyskają miano atrakcyjnej alternatywy dla dużych metropolii. Jest to w tej chwili szczególnie ważne dla obywateli, którzy poszukują bezpieczeństwa, spokoju, czystszego powietrza oraz dostępu do usług blisko miejsca zamieszkania.

Żeby zachować policentryczny i zrównoważony rozwój kraju, będziemy przez cały czas wspierać średniej i mniejszej wielkości ośrodki miejskie. Nasze dotychczasowe działania w tym zakresie przynoszą efekty, a samorządy pozytywnie wypowiadają się o prowadzonych działaniach oraz współpracy z MFiPR, w szczególności o szerokiej pomocy eksperckiej, jaką otrzymują.

¹ O efektach zrealizowanych projektów mogą Państwo przeczytać na stronie Programu: https://www.eog.gov.pl/strony/zapoznaj-sie-z-funduszami/rozwoj-lokalny/ [dostęp online].

² Więcej o Programie: https://wsparciemiast.pl/program-rozwoju-miast/ [dostęp online].

³ Więcej o PIM: https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/partnerska-inicjatywa-miast [dostęp online].