Dzień Samorządu Terytorialnego 35 lat od reformy samorządowej

1 tydzień temu

“Z perspektywy czasu, teraz po 35 latach od wprowadzenia reformy, w mojej ocenie to jedna z najlepiej funkcjonujących i najtrwalszych reform ustrojowych po 1989 roku” – powiedziała dr Łukomska, adiunkt w Katedrze Rozwoju i Polityki Regionalnej na UW. Dodała, iż polska reforma samorządowa jest jednym z najbardziej udanych przykładów decentralizacji w Europie Środkowo-Wschodniej i jest często wskazywana jako model dla innych państw przechodzących proces demokratyzacji.

Struktura samorządu i zaufanie społeczne

Polski samorząd działa w trybie trójstopniowym, na szczeblu wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Jak powiedziała dr Łukomska, stał się fundamentem naszego państwa. Zaznaczyła, iż mimo wyzwań z którymi mierzą się jednostki samorządu terytorialnego, według badań społecznych, samorządy dalej cieszą się wyższym zaufaniem społecznym, niż administracja centralna.

Prawna i finansowa niezależność gmin

“Ta reforma była tak ważna, ponieważ to była prawdziwa decentralizacja” – powiedziała ekspertka. Wyjaśniła, iż wynika to z otrzymania przez gminy osobowości prawnej, własnych kompetencji, majątku komunalnego oraz niezależności finansowej (nie całkowitej, bo ograniczonej sporym udziałem transferów z budżetu państwa w dochodach gminnych).

Zmiany w dochodach samorządów

W ubiegłym roku prezydent podpisał ustawę o dochodach jednostek samorządu terytorialnego. Zmiany zawarte w ustawie dotyczą m.in. dochodów samorządów z tytułu udziału w podatkach centralnych PIT i CIT. W efekcie dochody JST z tych podatków będą zagwarantowane poprzez liczenie ich względem dochodów podatników. “To jest krok w kierunku dalszej decentralizacji i zwiększania autonomii finansowej samorządów w naszym kraju” – zaznaczyła dr Łukomska podkreślając, iż wprowadzane ulgi w podatkach centralnych automatycznie zmniejszały wpływy do budżetów samorządowych.

14 lat po uchwaleniu reformy samorządowej Polska weszła do Unii Europejskiej. Zdaniem ekspertki, funkcjonowanie samorządu zagwarantowało skuteczną absorpcję środków unijnych. “Samorządy, które były samodzielne, miały własną osobowość prawną, majątek i finanse zagwarantowały rozwój na najniższym szczeblu, czyli dla społeczności lokalnej” – zaznaczyła. Wyjaśniła, iż w okresach szczytowych absorpcji funduszy UE samorządy swoimi inwestycjami przekraczały 50 proc. realizowanych inwestycji publicznych.

Rosnące zaangażowanie obywatelskie

Frekwencja w ostatnich wyborach samorządowych, w 2024 roku wyniosła 51,9 proc, a w drugiej turze – w miejscach, gdzie była potrzeba – tylko 44,1 proc. Mimo relatywnie niskiej frekwencji w wyborach samorządowych dr Łukomska zauważa, iż aktywność obywateli względem władz lokalnych jest zauważalna. “W mniejszych jednostkach wójt przyjmuje wielu mieszkańców, którzy chętnie przychodzą i rozmawiają z włodarzem lokalnym traktując go jako swojego człowieka” – zauważyła dr Łukomska.

Potrzeba edukacji obywatelskiej i świadomości roli samorządów

Ekspertka zaznaczyła, iż brakuje edukacji obywateli odnośnie funkcjonowania samorządów i roli, jaką pełnią w życiu mieszkańców. Jednak zwróciła uwagę, iż zainteresowanie projektami budżetu obywatelskiego i funduszu sołeckiego jest bardzo duże.

“Potrzeba współdecydowania istnieje, jednak w temacie wiedzy obywateli jest dużo do zrobienia. To jest coś, czym warto się zająć, żeby pokazać, jak istotny dla mieszkańców jest samorząd, bo to on dostarcza podstawowych usług lokalnych” – oceniła ekspertka. Podkreśliła, iż to samorządy odpowiadają za realizowanie zadań związanych z dostępem do wody, stanem dróg, odbieraniem odpadów czy dostępem do komunikacji miejskiej.

“Nasze samorządy są czymś, czym możemy się chwalić. Ta reforma rzeczywiście była bardzo udana i myślę, iż wielu zarówno młodych, jak i starszych ludzi o tym po prostu nie wie” – powiedziała dr Julita Łukomska.

Nowy ustrój samorządowy – od 1990 roku do dziś

Inicjatorem reformy samorządowej był rząd Tadeusza Mazowieckiego. W styczniu 1990 roku premier Mazowiecki ogłosił zamiar przeprowadzenia nowych wyborów do rad gmin. Przygotowania niezbędnego pakietu ustaw podjęli się senatorowie. Senat I kadencji był bowiem jedyną izbą parlamentarną wybraną w całkowicie wolnych wyborach. Prym w tej sprawie wiedli zwłaszcza senatorowie Jerzy Regulski i Jerzy Stępień. Ten pierwszy został potem pełnomocnikiem rządu ds. przeprowadzenia reformy, drugi był generalnym komisarzem wyborczym, a także jako wiceszef MSWiA wdrażał późniejszą reformę administracyjną, z 1999 roku.

Senat przyjął pakiet ustaw samorządowych jeszcze w styczniu 1990 roku, Sejm kontraktowy uchwalił je w marcu tego samego roku. Na ich podstawie wprowadzono w ponad dwóch tysiącach gmin prawdziwy samorząd. W miejsce istniejących w PRL rad narodowych wprowadzono rady gmin o znacznie większych uprawnieniach. 27 maja 1990 roku przeprowadzono do tych rad gmin wybory – pierwsze całkowicie wolne po 1989 roku.

Nowo wybrane rady gmin wybrały swoje władze wykonawcze – prezydentów miast (w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców oraz tych, gdzie dotąd byli prezydenci, czyli praktycznie w większości miast powyżej 50 tys. mieszkańców), burmistrzów (w mniejszych miastach) oraz wójtów (w gminach wiejskich).

Pierwsze wybory do wszystkich trzech szczebli samorządu – rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich – odbyły się 11 października 1998 roku. Dopełnieniem reformy samorządowej było wprowadzenie, począwszy od wyborów samorządowych w 2002 roku, bezpośrednich wyborów wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.