Szkodniki kwarantannowe w UE: nowa ocena potencjalnych skutków

Zdjęcie: szkodniki kwarantannowe

Wspólne Centrum Badawcze (JRC) i Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) oceniły 46 szkodników z Listy Agrofagów Kwarantannowych Unii, stosując zaktualizowany model łączący wpływ ekonomiczny, społeczny i środowiskowy w jedną wartość. W przypadku części z badanych organizmów stwierdzono większy potencjalny wpływ niż pierwotnie zakładano.

Szkodniki kwarantannowe w UE

Szkodniki kwarantannowe to organizmy, które mogą powodować znaczące straty w rolnictwie i leśnictwie, dlatego są objęte specjalnymi przepisami Unii Europejskiej, nakazującymi obowiązkowe zwalczanie i powiadamianie o ich wystąpieniu.

Rosnące znaczenie agrofagów roślin kwarantannowych wynika z potrzeby ochrony europejskiego rolnictwa, leśnictwa i różnorodności biologicznej. W związku ze zwiększeniem intensywności handlu i przepływem towarów, ryzyko wprowadzenia szkodników na teren UE znacznie wzrasta. Dodatkowo obserwowane w tej chwili zmiany klimatu mogą mieć znaczący wpływ na rozwój agrofagów. Cieplejsze zimy i wiosny zwiększają szanse na przetrwanie i rozwój gatunków szkodliwych. Więcej na ten temat pisaliśmy w jednym z poprzednich artykułów: Wpływ zmian klimatu na rolnictwo.

W Unii Europejskiej utworzono Listę Agrofagów Kwarantannowych, zdolnych do przedostania się i zadomowienia w UE. Wykaz (UQP) zawiera ponad 400 nazw organizmów, które spełniają każdy z następujących warunków:

• został zidentyfikowany;
• nie występuje na danym terytorium lub, o ile występuje, nie jest tam szeroko rozpowszechniony;
• jest w stanie wejść na to terytorium, osiedlić się i rozprzestrzeniać na nim lub zintensyfikować swoje występowanie, jeżeli już był obecny;
• jego wprowadzenie, ustanowienie i rozprzestrzenienie wywołałoby niedopuszczalne skutki gospodarcze, środowiskowe lub społeczne na terytoriach, na których dotychczas nie występował;
• dostępne są wykonalne i skuteczne środki zapobiegające przedostawaniu się, zadomowieniu lub rozprzestrzenianiu agrofaga na terytorium oraz ograniczające jego wpływ.

Unia Europejska utworzyła listę agrofagów priorytetowych. Obejmuje ona szkodniki o największym potencjale ekonomicznym, środowiskowym i społecznym w UE. Ta priorytetyzacja zobowiązuje państwa członkowskie do wdrożenia bardziej rygorystycznych środków monitorowania, nadzoru i kontroli, a także do opracowania planów awaryjnych i przeprowadzenia kampanii uświadamiających.

W 2019 r. EFSA i JRC przeanalizowały obecność i oddziaływanie 48 agrofagów, z których 20 umieszczono w wykazie agrofagów priorytetowych ze względu na ich duży wpływ. W ramach prac przeprowadzonych w 2025 r. zaktualizowano metodykę i rozszerzono analizę na wszystkie unijne agrofagi kwarantannowe.

Wyniki przeprowadzonej oceny

Połowa z 46 agrofagów nie była oceniana w ramach prac przeprowadzonych w 2019 r. Agrofagi zostały sklasyfikowane według ich potencjału w zakresie wyrządzania powszechnych szkód w uprawach, lasach i ekosystemach w całej UE.

W aktualny badaniu potwierdzono m.in. to, iż Xylella fastidiosa, bakteria przenoszona przez owady, która atakuje drzewa oliwne, rośliny cytrusowe, winorośle i różne rośliny ozdobne, stanowi główne zagrożenie dla upraw, podobnie jak w ocenie z 2019 r. W scenariuszu pełnego rozprzestrzenienia się jej może spowodować roczne straty w produkcji (z roślin sadowniczych i upraw) w wysokości 7,1 mld euro, co może zagrozić ponad 540 tys. miejsc pracy.

Kolejny ze szkodników – Listronotus bonariensis – znacząco zwiększył swój wpływ. Znany jako argentyński ryjkowiec łodygowy jest inwazyjnym owadem, którego larwy zmniejszają jakość pastwiska. To z kolei negatywnie wpływa na produkcję w gospodarstwach wypasających zwierzęta.

W przypadku szkodników leśnych jedną z najbardziej niebezpiecznych jest Dendrolimus sibiricus – ćma jedwabna syberyjska, której larwy żywią się igłami drzew. Ich żerowanie powoduje znaczne defoliacje w naturalnych i nasadzanych lasach iglastych. Kolejne agrofagi o szczególnie wysokim szacowanym wpływie to Agrilus anxius, czyli omacnica brzozowa, i Agrilus planipennis – omacnica jesionowa. Stanowią one bezpośrednie zagrożenie dla UE, ponieważ zbliżają się do jej granic.

Jakie znaczenie ma przeprowadzone badanie?

Wyniki oceny zostały opublikowane w aktualizacji rankingu szkodników, które mogą powodować znaczne straty ekonomiczne, zagrażać bezpieczeństwu żywnościowemu i szkodzić środowisku.

Wyniki badania będą stanowić podstawę do uzupełnienia założeń polityki UE w zakresie agrofagów priorytetowych oraz wesprą wdrażanie ustawy o zdrowiu roślin w sprawie środków ochronnych przeciwko nim oraz ochrony europejskiego rolnictwa, leśnictwa i różnorodności biologicznej.

Badanie będzie również stanowić wkład w dyskusje osób zarządzających ryzykiem na temat potencjalnych aktualizacji wykazu agrofagów priorytetowych dla UE. Upoważni to organy krajowe w całej Unii do wdrożenia bardziej rygorystycznych środków monitorowania, nadzoru i kontroli, a także do opracowania planów awaryjnych i przeprowadzenia ćwiczeń symulacyjnych.

Skutki gospodarcze, społeczne i środowiskowe

Metodyka zastosowana w ocenie uwzględnia każdy z potencjalnych skutków gospodarczych, społecznych i środowiskowych. W przypadku agrofagów uprawnych oczekuje się, iż Listronotus bonariensis i Popillia japonica przewyższą Xylella fastidiosa pod względem wpływu na środowisko, ale nie pod względem skutków gospodarczych i społecznych.

W przypadku agrofagów leśnych oczekuje się, iż Dendrolimus sibiricus będzie miał znaczny wpływ na środowisko i drugi co do wielkości wpływ społeczny, ale pod względem wpływu gospodarczego spada na trzecie miejsce, po Agrilus planipennis i Agrilus anxius.

Z perspektywy gospodarczej i środowiskowej UE istotne jest, aby państwa członkowskie podejmowały działania mające na celu zwalczanie agrofagów priorytetowych, a przede wszystkim dołożyły wszelkich starań, aby ograniczyć ich rozprzestrzenianie się i zminimalizować straty ekonomiczne. W tym celu państwa członkowskie opracowują i uaktualniają tzw. plan awaryjny dla wszystkich agrofaga priorytetowego, który może pojawić się i zadomowić na jego terytorium. Jest to dokument zawierający informacje na temat procesów decyzyjnych, procedur i protokołów, które mają być stosowane w przypadku urzędowego potwierdzenia lub podejrzenia wystąpienia któregoś z tych agrofagów. W Polsce instytucją odpowiedzialną za opracowywanie i uaktualnianie planów awaryjnych jest Główny Inspektor Ochrony Roślin i Nasiennictwa, a za ich zatwierdzanie – minister adekwatny do spraw rolnictwa.

zdj. główne: Eric Prouzet/Unsplash