Pierwsze prawo UE dotyczące gleby

W dniu 16 grudnia 2025 r. weszło w życie pierwsze prawo Unii Europejskiej dotyczące monitorowania gleb i ich odporności. Przyjęcie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2025/2360 z dnia 12 listopada 2025 r. w sprawie monitorowania i odporności gleby (prawo o monitorowaniu gleby) to, zgodnie z zapowiedziami Komisji Europejskiej, istotny krok na drodze do przywrócenia zdrowia gleb w Unii Europejskiej.

Znaczenie zdrowia gleby

Gleba to kluczowy, nieodnawialny i niezastąpiony zasób. Jej zdrowie jest niezbędne dla rozwoju gospodarki oraz bezpieczeństwa społeczeństwa i środowiska. Zdolność gleby do zatrzymywania wody pomaga zarówno zapobiegać zagrożeniom związanym z klęskami żywiołowymi, jak i reagować na nie.

Jak wskazuje Komisja Europejska, zdrowe gleby są niezbędne do prowadzenia wydajnej produkcji rolnej, zapewnienia odporności na szkodniki oraz produkowania żywności odpowiedniej jakości i w wystarczającej ilości, co ma decydujące znaczenie dla długoterminowej rentowności m.in. sektora rolnego Unii Europejskiej.

Gleby zapewniają również inne usługi: na przykład służą jako fizyczna platforma dla infrastruktury i dla działalności człowieka, są źródłem surowców oraz stanowią archiwum dziedzictwa geologicznego, geomorfologicznego i archeologicznego.

Stan gleby w Unii Europejskiej

Zgodnie z informacjami opublikowanymi przez Komisję Europejską we wniosku SWD(2023) 418 final, w każdym kraju Unii Europejskiej (UE) ok. 60-70 proc. gleby jest w stanie niezdrowym.

W świetle opublikowanych informacji ok. 36 proc. gruntów ornych w Polsce jest w złym stanie z powodu erozji wywołanej przez wodę, wiatr oraz uprawę, szczególnie orkę. Ponadto szacuje się, iż ok. 58 proc. gruntów ornych i trwałych użytków zielonych jest w złym stanie z powodu niskiej zawartości węgla organicznego, a ok. 87 proc. torfowisk w Polsce zniszczono poprzez ich odwodnienie albo przekształcanie w grunty rolne.

Degradacja gleby szkodzi zdrowiu ludzi. Pył zawieszony, wytwarzany w wyniku erozji wietrznej, a utrzymujący się w powietrzu, wywołuje lub nasila choroby układów oddechowego i krążenia.

Uszczelnione gleby wydłużają czas trwania fal upałów i mają mniejszą zdolność do pochłaniania zanieczyszczeń. Ponadto niektóre gleby w poziomie próchniczym zawierają stężenia kadmu, które przekraczają limit dla wód podziemnych – tym samym mogą powodować zanieczyszczenie wód.

Ochrona gleb priorytetem działań Komisji Europejskiej

W dniu 5 lipca 2023 r. Komisja Europejska opublikowała wniosek Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie monitorowania i odporności gleb (prawo o monitorowaniu gleb) – SWD(2023) 418 final.

We wniosku wskazała, iż zdrowe gleby mają nieodłączną zdolność wchłaniania, gromadzenia i filtrowania wody. A przeciwdziałanie zanieczyszczeniu oraz erozji, a także poprawa retencji mają przyczynić się do realizacji celów Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, Dyrektywy w sprawie wód podziemnych, tzw. dyrektywy azotanowej 91/676/EWG, Dyrektywy w sprawie środowiskowych norm jakości, Dyrektywy Powodziowej 2007/60/WE czy realizacji celów UE w zakresie przystosowania do zmiany klimatu oraz zwiększenia odporność Unii na kryzysy.

Pierwsze unijne prawo dotyczące gleby

W konsekwencji procedowania wniosku SWD(2023) 418 final w dniu 16 grudnia 2025 r. weszła w życie dyrektywa o monitoringu gleby. Jej nadrzędnym celem jest zapewnienie do 2050 r. zdrowia gleb w całej Europie. Dyrektywa ta obejmuje wszystkie aspekty degradacji, od erozji i zagęszczenia po zanieczyszczenia i uszczelnianie.

Dyrektywa ta ustanawia ramy i środki dotyczące:

1. monitorowania i oceny zdrowia gleby,
2. odporności gleby,
3. gospodarowania terenami zanieczyszczonymi.

Dotyczy wszystkich gleb, w tym lasów, gruntów rolnych i obszarów miejskich.

Realizacja wymagań dyrektywy ma przyczynić się do poprawy zdrowia i odporności gleby. Wprowadzone zasady ograniczania działań związanych z przejmowaniem ziemi mają pomóc w ochronie gleby, szczególnie gruntów rolnych, oraz jej licznych usług, w tym bezpieczeństwa żywnościowego.

Dyrektywa ma rozwiązać problem długoletniego skażenia gruntów w UE. W przypadku nieakceptowalnych zagrożeń dla zdrowia ludzi lub środowiska zaleca podjęcie odpowiednich środków redukcji ryzyka.

Ponadto nowa dyrektywa ma poszerzyć powszechną wiedzę o zdrowiu gleby i jej odporności, przyczyniając się do realizacji celów klimatycznych i bioróżnorodności UE, a także do zwiększenia konkurencyjności i bezpieczeństwa żywnościowego.

Rola państw członkowskich i KE we wdrażaniu nowego prawa dotyczącego gleby

Jak wskazuje KE, nowe prawo nie ustanawia wiążących celów, nie zakazuje działalności ani nie wymaga nowych procedur wydawania pozwoleń. Ponadto nie narusza krajowych kompetencji w zakresie planowania przestrzennego.

W świetle nowych przepisów państwa członkowskie zostały zobowiązane do monitorowania i oceny stanu gleby, dostosowując wymogi i rozwiązania do lokalnych warunków. Co sześć lat państwa członkowskie mają przekazywać drogą elektroniczną do KE oraz Europejskiej Agencji ds. Środowiska dane i informacje dotyczące:

• monitorowania i oceny zdrowia gleby;
• analiz tendencji w zakresie zdrowia gleby na potrzeby wskaźników glebowych;
• postępów przy wsparciu w zakresie zdrowia i odporności gleby oraz identyfikowania i badania oraz rejestracji terenów potencjalnie zanieczyszczonych, a także gospodarowania terenami zanieczyszczonymi.

Ponadto do dnia 17 grudnia 2028 r. państwa członkowskie mają obowiązek wprowadzenia w życie niezbędnych do wykonania niniejszej dyrektywy przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych.

Podczas wdrażania nowych przepisów kraje członkowskie będą mogły korzystać ze wsparcia KE, w tym przy budowaniu potencjału oraz nowego portalu danych o zdrowiu gleby.

Zgodnie z zapowiedziami KE udostępniła już przewodnik po możliwościach finansowania wymagań wynikających z nowych przepisów. Ponadto na bieżąco ma oceniać pojawiające się braki i potrzeby, a do 17 czerwca 2033 r. przeprowadzi ocenę wdrażania dyrektywy.

W artykule korzystałam z:

https://environment.ec.europa.eu/news/first-eu-law-soil-set-enter-force-2025-12-05_en
https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzienniki-UE/dyrektywa-2025-2360-w-sprawie-monitorowania-i-odpornosci-gleby-prawo-o-72532961