Ochrona wód morskich w krajach członkowskich UE

Ochrona wód morskich jest jednym z kluczowych zadań nałożonych na państwa członkowskie UE w obszarze ochrony środowiska. Obowiązująca od 2008 r. dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/56/WE ustanowiła ramy działań Wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska morskiego (znane jako Ramowa Dyrektywa w sprawie Strategii Morskiej, RDSM).

Ochrona wód morskich – niezbędne dokumenty

Państwa członkowskie UE zobowiązane są do opracowania i aktualizacji strategii dla swoich wód morskich. Strategia morska każdego z państw powinna składać się z kilku kluczowych dokumentów, które mają zapewnić osiągnięcie dobrego stanu środowiska morskiego (GES – Good Environmental Status). Są to:

1. Ocena stanu środowiska morskiego (Article 8 Report – Initial Assessment:
2. analiza aktualnego stanu środowiska morskiego;
3. ocena wpływu działalności człowieka na ekosystemy morskie;
4. identyfikacja kluczowych presji i oddziaływań środowiskowych;
5. Ustalenie dobrego stanu środowiska morskiego (GES) (Article 9 Report – Good Environmental Status Criteria):
6. opis i wyznaczenie szczegółowych kryteriów i adekwatności określających, kiedy wody morskie są w dobrym stanie;
7. zgodność z 11 deskryptorami MSFD (np. różnorodność biologiczna,
8. eutrofizacja, odpady morskie, hałas podwodny);
9. Określenie celów środowiskowych (Article 10 Report – Environmental Targets):
10. ustalenie celów ilościowych i jakościowych związanych z poprawą stanu mórz;
11. opracowanie wskaźników do monitorowania postępów;
12. Program monitoringu środowiska morskiego (Article 11 Report – Monitoring Programmes):
13. zestaw działań monitorujących stan środowiska morskiego;
14. system zbierania danych o stanie wód, gatunkach, siedliskach oraz presjach na ekosystemy morskie;
15. Program działań w zakresie ochrony i poprawy środowiska (Article 13 Report – Programme of Measures):
16. zestaw działań mających na celu poprawę stanu środowiska morskiego;
17. działania mogą obejmować m.in. regulacje prawne, zakazy, programy oczyszczania, ograniczenia połowowe, działania edukacyjne itp.;
18. Sprawozdania z wdrażania i oceny postępów:
19. regularne raporty do komisji europejskiej dotyczące realizacji strategii morskiej;
20. aktualizacje programów w oparciu o nowe dane i badania.

Państwa członkowskie są zobowiązane do aktualizowania swoich strategii morskich co 6 lat i raportowania postępów Komisji Europejskiej. Każdy cykl obejmuje:

• nową ocenę stanu mórz;
• aktualizację celów środowiskowych;
• dostosowanie programów działań do postępów.

Dzięki RDSM kraje UE mają wspólną strukturę działań na rzecz ochrony ekosystemów morskich i ograniczenia takich presji, jak eutrofizacja, zanieczyszczenia chemiczne, odpady morskie czy hałas podwodny.

Podsumowanie opracowania aktualizacji programów działań w II cyklu planistycznym w UE

Dnia 4 lutego Komisja Europejska opublikowała raport podsumowujący aktualizacje wymaganych Ramową Dyrektywą ws. Strategii Morskiej programów wód morskich. Ocena Komisji wskazuje na postępy w kierunku osiągnięcia dobrego stanu środowiska wymaganego na mocy RDSM, szczególnie w odniesieniu do odpadów morskich. Jednakże w programach działań przedstawionych przez państwa członkowskie w celu ograniczenia zanieczyszczenia mórz i odbudowy bioróżnorodności wciąż występują istotne luki.

Raport przedstawia najważniejsze wyniki oceny drugich programów działań przeprowadzonej przez Komisję. Obejmuje on 2046 środków związanych ze wszystkimi regionami morskimi w krajach objętych raportem, a także istotne czynniki wpływające na ekosystemy morskie. Należy w tym miejscu jednak zaznaczyć, iż oceny dokonano na podstawie raportów przedłożonych przez 17 krajów, zatem nie wszystkich 22, które zobowiązane były do ich złożenia.

Chociaż działania zostały zaproponowane w odniesieniu do wszystkich czynników wpływających na ekosystemy morskie, niektóre z nich występują częściej niż inne, są to głównie odpady i zanieczyszczenia. Wiele działań ma również na celu lepszą ochronę gatunków i odbudowę siedlisk, ale przez cały czas brakuje skutecznych działań w celu ochrony ryb niekomercyjnych, głowonogów, żółwi oraz siedlisk pelagicznych.

Analiza ta będzie elementem Europejskiej Strategii Odporności Wodnej, zapowiedzianej przez przewodniczącą Ursulę von der Leyen w Wytycznych Politycznych na lata 2024-2029.

Ogólnie rzecz biorąc, działania podejmowane przez państwa członkowskie częściowo odpowiadają na potrzeby związane z redukcją zanieczyszczeń, ale przyglądając się sytuacji dokładniej, pojawiają się widoczne rozbieżności. Inicjatywy na rzecz redukcji odpadów morskich przynoszą obiecujące rezultaty, co pokazuje niedawny raport opublikowany przez Wspólne Centrum Badawcze, ale te dotyczące biogenów, zanieczyszczeń chemicznych i hałasu podwodnego przez cały czas są niewystarczające.

Postępy w projektowaniu i wdrażaniu skutecznych działań na rzecz odbudowy bioróżnorodności morskiej są ograniczone, z dwoma wyjątkami: ochroną integralności dna morskiego oraz ograniczeniem presji ze strony gatunków obcych. Chociaż zmiana klimatu nie jest bezpośrednio uwzględniona w dyrektywie, strategie morskie stanowią dobre ramy do monitorowania jej skutków.

Wiele działań uwzględnionych w programach wynika z aktów prawnych UE i krajowych, a także z umów międzynarodowych i innych odpowiednich ram. Ostatecznie prawie połowa działań została zaprojektowana w celu osiągnięcia dobrego stanu środowiska zgodnie z MSFD, promując czyste, zdrowe i produktywne morza. Stanowi to znaczący wzrost w porównaniu z pierwszymi programami środków ocenianymi w 2018 r.

Działania są umiarkowanie spójne w ramach danego regionu morskiego, przy czym państwa członkowskie znad Morza Bałtyckiego wykazują wyższy poziom spójności niż pozostałe.

To, w jakim stopniu i do kiedy działania ograniczą szkody dla środowiska morskiego oraz pomogą osiągnąć dobry stan środowiska, pozostaje trudne do określenia.

Kluczowe zalecenia Komisji dla państw członkowskich obejmują:

• zwiększenie poziomu ambicji i przyspieszenie działań w celu osiągnięcia celów Ramowej Dyrektywy w sprawie Strategii Morskiej (MSFD);
• wdrożenie dodatkowych środków w celu ograniczenia luk, utrzymujących się problemów środowiskowych, takich jak zanieczyszczenie składnikami odżywczymi, chemikaliami i hałasem podwodnym, a także w celu ochrony i odbudowy gatunków morskich oraz siedlisk;
• zwiększenie inwestycji i zapewnienie wystarczających funduszy na realizację programów działań;
• wprowadzenie mechanizmów zarządzania, które wspierają opracowywanie i wdrażanie ambitnych, spójnych, skoordynowanych, sprawiedliwych i skutecznych programów.

Ocena programów działań przeprowadzona przez Komisję, towarzyszący jej dokument roboczy służb Komisji oraz zalecenia dla poszczególnych państw zostały opublikowane wraz z raportem Komisji dotyczącym wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy Powodziowej.

Zbiorczy raport dla wszystkich państw członkowskich dostępny jest w Bibliotece dokumentów KE na platformie CIRCABC.

Skrócone podsumowanie wyników oceny w postaci Sprawozdania Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie przeprowadzonej przez Komisję oceny programów środków realizowanych przez państwa członkowskie, zaktualizowanych na podstawie art. 17 Dyrektywy Ramowej ws. Strategii Morskiej (2008/56/WE) dostępne jest na stronie EUR-Lex, także w języku polskim.

Jak wypadła ocena programu działań zaraportowanego przez Polskę?

W ogólnym podsumowaniu raportu złożonego przez Polskę wskazano, iż drugi program działań został uznany za odpowiedni do przeciwdziałania presjom oddziałującym na polskie środowisko morskie oraz przyczynia się do osiągnięcia dobrego stanu środowiska (GES) i celów naszego kraju.

Wśród mocnych stron polskiego raportu KE wskazała dobrą analizę kosztów i korzyści (CBA) oraz efektywności kosztowej (CEA) dla proponowanych działań i wykorzystanie ich do ustalania priorytetów. Wpływ zmiany klimatu został odpowiednio przeanalizowany, szczególnie w kontekście eutrofizacji, rybołówstwa komercyjnego i bioróżnorodności. Polska aktywnie uczestniczyła w pracach grup roboczych na poziomie regionalnym, wzmacniając transgraniczny charakter polskiego programu środków.

Działania dotyczące eutrofizacji, zanieczyszczeń obecnych w rybach i owocach morza, odpadów morskich, hałasu, bioróżnorodności, sieci troficznych, integralności dna morskiego, rybołówstwa komercyjnego i gatunków obcych zostały ocenione jako odpowiednie do przeciwdziałania presjom środowiskowym.

Z drugiej strony wskazano, iż Polska nie przedstawiła wystarczająco szczegółowo informacji na temat środków finansowych przewidzianych na realizację nowego cyklu działań, a kwestie społeczne nie wydają się być w pełni uwzględnione. Działania dotyczące zanieczyszczeń chemicznych oraz warunków hydrograficznych zostały ocenione jedynie jako umiarkowanie odpowiednie do przeciwdziałania presjom.

Na podstawie informacji zawartych w programie działań zobowiązanie Polski do wdrożenia drugiego cyklu zostało ocenione jako wysokie. Szczegółowy raport krajowy dla Polski dostępny jest pod na platformie CIRCABC.

Wnioski ekspertów opracowujących oceny dokumentów planistycznych nie zawsze są jasne. Z jednej strony wskazano w ogólnym podsumowaniu odniesienie do kwestii zmiany klimatu jako mocną stronę, ale już w ocenie szczegółowej opisano ją jako uwzględnioną w sposób umiarkowany. Podobnie jak temat nawiązania do innych dokumentów i polityk, które określono jako bardzo słabe, pomimo tego, iż powiązania z aktami prawnymi UE, w szczególności Ramową Dyrektywą Wodną (RDW), Wspólną Polityką Rybołówstwa (WPR), Planowaniem Przestrzennym Obszarów Morskich (MSP) oraz Dyrektywami Siedliskową i Ptasią, zostały przeanalizowane i wspomniane w raporcie dla KE.

Zabrakło jednak dodatkowych informacji na temat mechanizmów i wyników współpracy, co utrudnia zrozumienie sposobu koordynacji działań oraz określenie synergii i efektów w odniesieniu do ostatecznej listy środków. Była to kwestia wskazana w ocenie wielu krajów, więc można wnioskować, iż oczekiwania KE nie były w tym obszarze doprecyzowane, nie były wskazywane w dostępnych przewodnikach i wytycznych.

Zwrócono także uwagę na kwestię finansowania, która jest problematyczna dla wszystkich opracowywanych dokumentów planistycznych w kraju, szczególnie tych dotyczących gospodarki wodnej. Ocena KE wskazała, iż chociaż źródła finansowania zostały jasno wymienione, a proces alokacji środków wyjaśniony, nie podano szczegółowych informacji dotyczących konkretnych kwot mobilizowanych z każdego źródła. Takie informacje mogłyby zapewnić lepszy wgląd w priorytety oraz sektory i poszczególne cechy, na które skierowano finansowanie. Są to elementy do poprawy w kolejnych cyklach planistycznych.

W wielu miejscach raportu pozytywnie oceniono szczegółową analizę luk dla powodów nieosiągnięcia celów środowiskowych w ramach poszczególnych cech stanu i presji. Wskazywano też na interesujące i dobrze opisane propozycje nowych działań służących poprawie jakości środowiska oraz kwestię wyjątków w sytuacji niemożności osiągnięcia celów środowiskowych w najbliższym okresie. Podobnie jak w I cyklu planistycznym pozytywnie oceniono przeprowadzone analizy ekonomiczne i priorytetyzację działań. Najważniejsza jest oczywiście ogólna ocena złożonego raportu, która jest dobra i potwierdza wypełnienie zobowiązań nałożonych na Polskę.

Status aktualizacji programu ochrony wód morskich w kraju

Projekt aktualizacji programu ochrony wód morskich został opracowany przez PGW WP Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej w 2021 r. Trzymiesięczne konsultacje społeczne zostały przeprowadzone od lipca do października 2021 r. Zgodnie z procedurą wskazaną w ustawie Prawo wodne aktualizacja Programu Ochrony Wód Morskich (aPOWM) została uzgodniona z członkami Rady Ministrów 22 sierpnia 2022 r., a następnie dokument ten został przedłożony 7 września 2022 r. Komisji Europejskiej. Zgodnie z art. 161 ust. 11 ustawy Prawo wodne program jest uznawany za przyjęty, o ile w ciągu 6 miesięcy od jego przedłożenia Komisja Europejska nie zgłosi sprzeciwu.

W tym przypadku termin ten upłynął 7 marca 2023 r. Niestety od tego czasu wciąż nie przyjęto rozporządzenia ws. aPOWM. Pomimo początkowego uzgodnienia przez najważniejsze resorty (rolnictwo, gospodarka morska, środowisko) projektu dokumentu, na etapie procedury legislacyjnej projektu rozporządzenia, wniosły one swoje wątpliwości do jego treści. Część procedury na przestrzeni blisko 2 lat była powtarzana 2- lub 3-krotnie. Pozostaje jedynie nadzieja, iż tym razem zakończy się ona wreszcie sukcesem i dokument zostanie przyjęty do dalszej realizacji przez zobowiązane do wdrożenia działań podmioty. Niestety przedłużająca się procedura skraca czas na faktyczną realizację wskazanych w aPOWM działań. Szczegóły procesu legislacyjnego oraz konsultowane dokumenty dostępne są na stronie Rządowego Centrum Legislacji.

Podsumowanie oceny programów działań, jakich wymaga ochrona wód morskich

Z przedłożonej oceny programów działań przygotowanych w ramach II cyklu planistycznego wdrażania RDSM wynika, iż generalnie państwa członkowskie poprawiają swoje działania i plany w obszarze ochrony wód morskich. Ogólnie prowadzona w tej chwili polityka europejska uwzględnia i podkreśla zagadnienia dotyczące ochrony środowiska, w tym mórz, choćby w postaci Europejskiego Zielonego Ładu, gdzie wśród nadrzędnych priorytetów wskazano m.in. ochronę różnorodności biologicznej i ekosystemów, wspieranie działań na rzecz zmniejszenia zanieczyszczenia wody i gleby czy poprawę gospodarowania odpadami.

Ponadto przyjęta Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności, Plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń i Morski plan działania są kluczowymi instrumentami polityki europejskiej, realizującymi cele zarówno Europejskiego Zielonego Ładu, jak i wielu obowiązujących dyrektyw. Co istotne, Ramowa Dyrektywa w sprawie Strategii Morskiej jest częścią szerszego programu na rzecz odporności wodnej, nad którą w tej chwili realizowane są prace w KE. To zdecydowanie daje szansę na wzmocnienie działań w obszarze poprawy ochrony wód morskich. Przed Polską stoi nie lada wyzwanie, jednak najważniejsze jest, aby prace rozpocząć możliwie gwałtownie i sukcesywnie zbliżać się do postawionych celów.