Trwałe zanieczyszczenia organiczne – konsultacje zmiany przepisów

Jednym z celów Komisji Europejskiej jest ochrona zdrowia ludzkiego oraz środowiska. Trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zdefiniowane w Konwencji Sztokholmskiej, są realnym zagrożeniem, więc ich eliminacja lub ograniczenie produkcji i stosowania znajdują się na liście priorytetów KE.

Przedmiotem obowiązujących regulacji jest kontrola nad produkcją i stosowaniem, a także importem i eksportem substancji z grupy TZO, czyli substancji chemicznych wykazujących toksyczność dla ludzi i zwierząt, dużą odporność na rozkład w środowisku, rozpuszczalność w tłuszczach, zdolność do bioakumulacji w tkankach roślinnych i zwierzęcych oraz możliwość przenoszenia się na dużą odległość w środowisku.

Konsultacje przepisów dotyczących TZO

Do 18 marca 2025 r. realizowane są konsultacje przepisów odnoszących się do trwałych zanieczyszczeń organicznych, takich jak polichlorowane bifenyle (PCB) oraz polibromowane etery difenylowe (PBDE). Opinie można przekazywać KE poprzez formularze na stronach internetowych. Jak wskazuje KE, otrzymane opinie zostaną wzięte pod uwagę przy opracowywaniu ostatecznego kształtu inicjatyw.

Pamiętaj, Twój głos się liczy! Weź udział w konsultacjach.

Czym są trwałe zanieczyszczenia organiczne?

Trwałe zanieczyszczenia organiczne to substancje chemiczne zanieczyszczające środowisko naturalne (wody, gleby, powietrze) i w związku z tym mające kontakt z żywnością i dostające się przez skórę lub drogę oddechową zarówno do organizmów ludzkich, jak i zwierzęcych.

Substancje chemiczne zaliczone do grupy TZO charakteryzuje długi okres trwałości w środowisku, wynikający z ich odporności na procesy rozkładu biologicznego. Są one dobrze rozpuszczalne w tłuszczach i słabo rozpuszczalne w wodzie, co powoduje kumulację w tkance tłuszczowej ludzi i zwierząt. Lotność TZO wiąże się z ich przenoszeniem, wraz z parą wodną, na znaczne odległości od miejsca uwolnienia do środowiska.

Trwałe zanieczyszczenia organiczne stosowano lub stosuje się jeszcze m.in.:

• w rolnictwie – jako środki ochrony roślin;
• w celu przeciwdziałania malarii; zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia;
• jako konserwanty do drewna i tkanin, plastyfikatory do tworzyw sztucznych, farb i lakierów;
• jako dodatki przeciwzapalne do tworzyw sztucznych (pianek poliuretanowych);
• w elektrotechnice – jako ciecze dielektryczne (PCB);
• niewielkie ilości PCB pojawiają się w pompach próżniowych, napędach hydraulicznych, systemach grzewczych – jako dodatki do smarów.

Trwałe zanieczyszczenia organiczne – polichlorowane bifenyle (PCB)

Projekt konsultowanych w tej chwili przez KE przepisów dotyczy PCB, czyli polichlorowanych bifenyli. Związki te były produkowane na dużą skalę na całym świecie w latach 30. i 80. XX w. Stosowano je w szczególności w środkach smarnych oraz w sprzęcie elektrycznym i hydraulicznym, a także w farbach na bazie oleju, tworzywach sztucznych, materiałach izolacyjnych, klejach czy taśmach. Od 1985 r. w UE stosowanie PCB jako surowca lub półproduktu chemicznego jest zakazane. Niemniej jednak przez cały czas może być on obecny w starym sprzęcie. Śladowe ilości generują również niektóre procesy chemiczne.

Z uwagi na wpływ PCB na zdrowie ludzi i zwierząt niezbędne jest określenie wartości granicznej jego obecności jako niezamierzonego śladowego zanieczyszczenia (UTC) w substancjach czy mieszaninach. Konsultowany w tej chwili projekt przepisów odnosząc się do PCB wprowadza propozycje wartości granicznej na poziomie 0,2 mg/kg dla obecności PCB jako UTC.

Ponadto, mając na uwadze, iż PCB są niezamierzenie wytwarzane podczas produkcji pigmentów czy barwników organicznych, gdzie występują w stężeniach, które są średnio wyższe niż 0,2 mg/kg, a także biorąc pod uwagę ograniczenia techniczne w zakresie usuwania PCB z pigmentów i barwników organicznych, w konsultowanym projekcie przepisów proponuje się ustalenie wartości granicznej na poziomie 25 mg/kg od dnia wejścia w życie konsultowanego rozporządzenia. Po trzech latach dopuszczalny poziom ma zmaleć do 10 mg/kg. Stopniowe zmniejszanie norm powinno dać sektorowi czas na dostosowanie się do nowych przepisów.

Trwałe zanieczyszczenia organiczne – polibromowane etery difenylowe (PBDE)

Projekt konsultowanych w tej chwili przez KE przepisów dotyczy też PBDE (eteru tetrabromodifenylu, eteru pentabromodifenylu, eteru heksabromodifenylu, eteru heptabromodifenylu i eteru dekabromodifenylu). Zmienia on wartość dopuszczalną dla obecności tego TZO w mieszaninach lub wyrobach.

PBDE wykazują trwałe i bioakumulacyjne adekwatności i mogą wywoływać negatywne skutki dla ludzi i organizmów wodnych. Stosowane są jako środki zmniejszające palność w szerokiej gamie produktów, w tym w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym, tekstyliach i piankach.

Produkcja, wprowadzanie do obrotu i stosowanie PBDE w UE zostały w dużej mierze zakazane. Niemniej jednak, ze względu na przeszłe i obecne działania recyklingowe, PBDE występują w materiałach i produktach pochodzących z przetwarzania odpadów, w tym zabawkach, akcesoriach do włosów czy przyborach kuchennych. Konsultowany w tej chwili projekt przepisów ma na celu dostosowanie wymagań odnoszących się do tych substancji do postępu naukowego i technologicznego.

Konwencja sztokholmska

Konwencja Sztokholmska w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych to podpisana w 2001 r. międzynarodowa umowa mająca na celu ograniczenie produkcji i stosowania substancji z grupy trwałych zanieczyszczeń organicznych. Konwencja ta weszła w życie 17 maja 2004 r.

W Polsce została wprowadzona do krajowego systemu prawnego ustawą z dnia 13 czerwca 2008 r. o ratyfikacji Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych (…). Przepisy weszły w życie 21 stycznia 2009 r.

Początkowo w 3 załącznikach do konwencji znajdowało się 12 substancji określanych jako „dirty dozen” („parszywa dwunastka”). W kolejnych latach lista była zwiększana. I tak w załączniku:

• A (Eliminacja) znajdują się substancje, których produkcja i stosowanie powinny zostać całkowicie zaprzestane;
• B (Ograniczenie) znajdują się substancje, dla których należy podjąć działania ograniczające ich produkcję i stosowanie;
• C (Produkcja niezamierzona) znajdują się substancje, których niezamierzone uwalnianie do środowiska ze źródeł antropogenicznych powinno zostać wyeliminowane lub ograniczone.

Konwencja przewiduje także wstrzymanie importu i eksportu TZO, z wyjątkiem sytuacji, w których celem jest bezpieczne ich usunięcie lub jest to dozwolone na podstawie wyłączenia.

Obecnie, biorąc pod uwagę, iż celem Konwencji Sztokholmskiej i rozporządzenia w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych jest ochrona zdrowia ludzkiego i środowiska, kwestie związane z recyklingiem odpadów zawierających np. PBDE rozpatrywane są w kontekście gospodarki o obiegu zamkniętym.