Społeczna szkodliwość czynu zabronionego – opis i przykłady

Społeczna szkodliwość czynu zabronionego a zasady wymiaru kary i środków karnych

Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (Art. 53 § 1 kk).

Ocena stopnia społecznej szkodliwości czynu

Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu (art. 115 § 2 kk) sąd bierze pod uwagę:

• rodzaj i charakter naruszonego dobra,
• rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,
• sposób i okoliczności popełnienia czynu,
• wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków,
• postać zamiaru,
• motywację sprawcy,
• rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia

Sposób oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu

Ocena stopnia społecznej szkodliwości konkretnego zachowania powinna być oceną całościową, uwzględniającą okoliczności wymienione w art. 115 § 2 k.k., nie zaś sumą, czy pochodną ocen cząstkowych takiej czy innej „ujemności” tkwiącej w poszczególnych okolicznościach i dlatego też, o ile w art. 1 § 2 k.k. mówi się o znikomej społecznej szkodliwości czynu, to wymóg znikomości dotyczy społecznej szkodliwości ocenianej kompleksowo, nie zaś jej poszczególnych faktorów (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2009 r., WA 1/09, OSNwSK 2009, poz. 343).

W każdym razie oceny tej nie można sprowadzać do ogólników, ale wskazać należy konkretne jej kryteria, ze szczególnym uwzględnieniem szkody poniesionej przez ofiarę (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 20 czerwca 2000 r., II AKa 99/00, KZS 2000, z. 7-8, poz. 39).

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 maja 2019 r., Sygn. akt III KK 110/18 zauważył, iż Sąd Odwoławczy nie może jedynie odnieść się tylko do kwestii motywacji sprawcy, co stanowi zaledwie jeden z kilku czynników wyznaczających społeczną szkodliwość czynu. Tymczasem ta ocena powinna być kompleksowa i odnosić się do czynu, który Sąd Odwoławczy przypisał oskarżonemu (w rozpatrywanej przez Sąd Najwyższy sprawie, zakwalifikowanego jako lekki uszczerbek na zdrowiu z art. 157 § 2 k.k.), a nie ograniczać się do podzielenia oceny przeprowadzonej przez Sąd Rejonowy w odniesieniu do czynu inaczej opisanego i zakwalifikowanego przez ten Sąd (jako naruszenie nietykalności cielesnej z art. 217 § 1 k.k.).

Sąd Najwyższy podkreślił, iż zgodnie z art. 115 § 2 k.k., przy dokonaniu oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu konieczne jest uwzględnienie m.in. rodzaju i charakteru naruszonego dobra prawnego. Tymczasem przedmiot ochrony przestępstwa z art. 217 § 1 k.k. jest inny niż ten, w który godził czyn przypisany oskarżonemu w wyroku Sądu Odwoławczego.

Naruszenie przez sąd zasad oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, naruszenie art. 115 § 2 k.k. (a więc naruszenie prawa materialnego) może mieć miejsce wówczas, gdy sąd w swej ocenie pominie którykolwiek z wymienionych kwantyfikatorów lub weźmie pod uwagę okoliczność, która nie jest wymieniona w art. 115 § 2 k.k. i nada jej wagę, oceniając społeczną szkodliwość czynu (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z 5 stycznia 2017 r., IV KK 260/16; podobnie m.in.: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2016 r., V KK 250/16; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2017 r., IV KK 451/16).

Odstępując od przeprowadzenia oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu przypisanego oskarżonemu przez pryzmat wszystkich kwantyfikatorów wskazanych w art. 115 § 2 k.k., sąd rażąco narusza ten przepis, co niewątpliwie może mieć istotny wpływ na treść orzeczenia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2019 r., Sygn. akt III KK 110/18).

Znikoma szkodliwość społeczna czynu

Stosownie do art. 1 § 2 Kodeksu karnego, nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.

Podkreślić należy, iż samo formalne naruszenie przepisu nie jest wystarczające do przypisania odpowiedzialności karnej. Dla uznania jakiegoś czynu za przestępstwo konieczne jest wykazanie, iż narusza on istotne wartości społeczne. Znikoma szkodliwość społeczna czynu to kategoria wybitnie ocenna. Konsekwencją tego jest to, iż nie da się ściśle określić w ustawie kiedy taka znikomość zachodzi. Przepis art. 115 § 2 k.k., który zawiera zamknięty katalog kryteriów oceny stopnia szkodliwości społecznej czynu, nie pozostawia wątpliwości, iż dominujące znacznie mają okoliczności z zakresu strony przedmiotowej, do której dołączono tylko dwie przesłanki strony podmiotowej (postać zamiaru i motywację sprawcy), a pominięto natomiast okoliczności związane z samym podmiotem czynu, tj. sprawcą, takie jak: wiek, opinia, adekwatności i warunki osobiste, które wpływają na wymiar kary (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 2008 r., V KK 1/08, OSNKW 2008 r., Nr 9, poz. 75).

W orzecznictwie zasadnie podkreśla się, iż dla uznania, iż stopień szkodliwości społecznej czynu jest znikomy nie jest konieczne, aby ta znikomość była obustronna, tzn. aby dotyczyła ona zarówno strony przedmiotowej, jak i podmiotowej. Chodzi bowiem o pewną wypadkową elementów składających się na społeczną szkodliwość konkretnego czynu zabronionego (tak: uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2014 r. sygn. akt II AKa 28/14, za Lex).

Konsekwencje znikomej społecznej szkodliwość czynu

Z zasady nullum crimen sine periculo sociali wynika, iż przestępstwem powinien być czyn społecznie szkodliwy; społeczna szkodliwość to tzw. materialna treść przestępstwa; oznacza ona społeczną rację penalizacji określonych zachowań. Społeczna szkodliwość jest kategorią stopniowalną; jej znikomość prowadzi do zniesienia przestępności czynu i obliguje do umorzenia wszczętego postępowania (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 10.02.2009 r., WA 1/09, OSNwSK 2009/1, poz. 343).

Stopień społecznej szkodliwości czynu a rodzaj zamiaru sprawcy

Przyjmuje się w orzecznictwie i doktrynie, iż o wyższym stopniu społecznej szkodliwości świadczy zamiar bezpośredni (i kierunkowy), potem kolejno – zamiar ewentualny, lekkomyślność; stosunkowo najniższy stopień społecznej szkodliwości przyjmuje się zaś w przypadku niedbalstwa. Mniejszy stopień społecznej szkodliwości mają także czyny popełnione w stanie ograniczonej poczytalności (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1972 r., IV KR 324/71, OSNPG 1972, nr 5, poz. 86). Przyjmuje się również iż z reguły o większym stopniu społecznej szkodliwości decyduje zamiar przemyślany, zaś o mniejszym – nagły.

Ustawodawca nie podaje żadnych wskazówek, jak należy oceniać motywację sprawcy. W praktyce ocenia się nie tyle motywację, ile dominujący motyw zachowania sprawcy. Nie istnieje katalog motywów „dobrych” i „nagannych”. Ten sam motyw w zależności od konkretnych okoliczności może zostać oceniony jako przemawiający na korzyść sprawcy, wpływając na zmniejszenie stopnia społecznej szkodliwości, lub na niekorzyść, wpływając na jego podwyższenie. Za motywację naganną uważa się na przykład działanie z chęci zysku (tak: Sąd Rejonowy Gdańsku w wyroku z dnia 26 lutego 2018 r. Sygn. akt II K 1423/16).

Znikoma społeczna szkodliwość czynu a zbrodnia

Samo formalne naruszenie przepisu nie jest wystarczające do przypisania odpowiedzialności karnej. Dla uznania jakiegoś czynu za przestępstwo konieczne jest wykazanie, iż narusza on istotne wartości społeczne stając się przez to czynem karygodnym (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2006 r., sygn. akt II KK 242/05, LEX nr 193048).

Przy czym brak cech przestępstwa – z uwagi na znikomą stopień społecznej szkodliwości – nie jest wykluczony także w przypadku zbrodni również tej z art. 310 § 1 k.k. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 marca 2012 roku sygn. akt. II Aka 54/12, wyrok SN z dnia 15 lutego 1991 r., (…) 195/90).

Społeczna szkodliwość czynu a odstąpienie od wymierzenia kary

Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą więzienia nieprzekraczającą 3 lat albo karą łagodniejszego rodzaju i społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna, sąd może odstąpić od wymierzenia kary, o ile orzeka jednocześnie środek karny, przepadek lub środek kompensacyjny, a cele kary zostaną w ten sposób spełnione (Art. 59 kk).

Sąd odstępuje od wymierzenia kary, o ile nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego sprawcy przestępstwa uchylania się od wykonania obowiązku alimentacyjnego, którym to czynem naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, uiścił w całości zaległe alimenty, chyba iż wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary (art. 209 § 5).

Społeczna szkodliwość czynu a warunkowe umorzenie postępowania karnego

Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, o ile wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego adekwatności i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, iż pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa (Art. 66 § 1 kk).

Warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat więzienia (§ 2).

Społeczna szkodliwość czynu a środek zabezpieczający – pobyt w zakładzie psychiatrycznym

Sąd może orzec środek zabezpieczający, gdy jest to konieczne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego, a inne środki prawne określone w tym kodeksie lub orzeczone na podstawie innych ustaw nie są wystarczające. Środek zabezpieczający, o którym mowa w art. 93a § 1 pkt 4 kk (pobyt w zakładzie psychiatrycznym), można orzec jedynie, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości (Art. 93b § 1 kk).

Środek zabezpieczający i sposób jego wykonywania powinien być odpowiedni do stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz prawdopodobieństwa jego popełnienia, a także uwzględniać potrzeby i postępy w terapii lub terapii uzależnień (§ 3).

Sąd orzeka pobyt we właściwym zakładzie psychiatrycznym wobec sprawcy, co do którego umorzono postępowanie o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 kk, o ile istnieje wysokie prawdopodobieństwo, iż popełni on ponownie czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym (Art. 93g § 1 kk).

W razie skazania sprawcy za przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej poczytalności określonej w art. 31 § 2 kk na karę więzienia bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, karę 25 lat więzienia lub karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka pobyt we właściwym zakładzie psychiatrycznym, o ile istnieje wysokie prawdopodobieństwo, iż popełni on czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym.

Znikoma społeczna szkodliwość czynu zabronionego a przepadek

Stosownie do art. 45. § 1 kk, o ile sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa, chociażby pośrednio, korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów wymienionych w art. 44 § 1 (przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa) lub 6, sąd orzeka przepadek takiej korzyści albo jej równowartości. Przepadku nie orzeka się w całości lub w części, o ile korzyść lub jej równowartość podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi. Za korzyść majątkową osiągniętą z popełnienia przestępstwa uważa się także pożytki z rzeczy lub praw stanowiących tę korzyść (§ 1a).

Sąd może orzec przepadek, o ile społeczna szkodliwość czynu jest znikoma (Art. 45a. § 1 kk).

Społeczna szkodliwość czynu zabronionego – przykłady z orzecznictwa

• Sąd Okręgowy w Radomiu w wyroku z dnia 7 czerwca 2018 r. sygn. akt II K 143/17, rozpatrując odpowiedzialność karną oskarżonego, który dopuścił się podrobienia jednego banknotu stuzłotowego wskazał, iż w przedmiotowej sprawie o znikomym stopniu społecznej szkodliwości czynów decydowało łączne wystąpienie nietypowych okoliczności w postaci sposobu i okoliczności popełnienia czynu, rozmiaru wyrządzonej szkody, zamiaru i motywacji sprawcy. Przede wszystkim Sąd podkreślił, iż czynność sprawcza oskarżonego polegała na podrobieniu jednego banknotu stuzłotowego. Zdarzanie miało charakter incydentalny. Czyn oskarżonego nie był wcześniej planowany, był wynikiem młodzieńczego impulsu, niedojrzałości oskarżonego, nieumiejętności przewidywania konsekwencji. Oskarżony uczynił to w sposób nieprofesjonalny, przy użyciu domowej drukarki, dla celów rozrywkowych. Puszczenie banknotu w obieg posłużyło wyłącznie jednostkowemu, doraźnemu, błahemu celowi i w żadnym wypadku nie doprowadziło do znaczącego zaburzenia obrotu gospodarczego. Szkoda wyrządzona w ten sposób była niewielka. Motywacja oskarżonego, cel jego działania, a także stopień zawinienia, nie spowodował prawie żadnego uszczerbku na dobrach chronionych przez art.310 k.k. Wyraźnie jego zachowanie należało uznać za znikomo godzące w system gospodarczy i zaufanie do autentyczności pieniądza, biorąc pod uwagę społeczną szkodliwość popełnionych przez niego czynów. Co do zaś czynu z art.286 § 1 k.k. (oszustwo) wyrządzona szkoda była znikoma i miała charakter odwracalny, gdyż istniała możliwość jej naprawienia, co też oskarżony uczynił.

• Sąd Okręgowy w Płocku w postanowienie z dnia 6 lipca 2016 r. sygn. akt: IV Ca 422/16 argumentował, iż w żadnym razie nie można uznać, iż czyn oskarżonego cechuje społeczna szkodliwość w stopniu znikomym. W przedmiotowej sprawie oskarżony siłą wyrwał pokrzywdzonej telefon z ręki, a następnie przy pomocy usługi specjalistycznej firmy uzyskał dostęp do informacji zapisanych w telefonie swej małżonki, które to informacje zapisane na płycie DVD przedłożył w sądzie cywilnym w sprawie o rozwód. Okolicznością usprawiedliwiającą oskarżonego nie może być fakt zamiaru udowodnienia zdrady swojej małżonce. Dowodzenie swoich racji nie usprawiedliwia popełnienia przestępstwa. choćby jednak gdyby uznać, iż motywem działania sprawcy było głębokie poczucie krzywdy i chęć udowodnienia nagannego zachowania małżonki to podkreślić należy – jak zaznaczono powyżej – iż dopiero kompleksowa, łączna, a nie jednostkowa ocena wszystkich przesłanek przedmiarowych i podmiotowych, może przesądzić o uznaniu czynu za szkodliwy społecznie w stopniu znikomym. Tymczasem w przedmiotowej sprawie łączna ocena rodzaju i charakteru naruszonego dobra jakim jest zabezpieczenie informacji przed dostępem ze strony osób nieuprawnionych, rozmiaru wyrządzonej szkody, jakim jest pozbawienie pokrzywdzonej dostępu do użytkowanego przez nią telefonu i ujawnienie prywatnych i intymnych informacji w sprawie sądowej, sposobu i okoliczności popełnienia czynu, tj. gwałtownego wyrwania telefonu przez oskarżonego podczas szarpaniny z małżonką, działanie z zamiarem bezpośrednim jednoznacznie nakazuje przyjąć, iż zachowanie oskarżonego było społecznie szkodliwe w stopniu wyższym niż znikomy, choćby gdyby przyjąć emocjonalne motywy działania oskarżonego. Mając na względzie powyższe brak było podstaw do uznania, iż przedmiotowej sprawie zachodzi negatywna przesłanka procesowa z art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k., przemawiająca za umorzeniem postępowania, gdyż czyn oskarżonego cechowała społeczna szkodliwość w stopniu wyższym niż znikomy.