Śląskie kopalnie szkodzą rzekom zgodnie z pozwoleniami (transmisja konferencji prasowej)

1 godzina temu

Śląskie kopalnie węgla kamiennego, zrzucając do rzek zasolone wody w latach 2020-2023, nie łamały przepisów, ale nie ograniczały też negatywnych skutków tych działań na środowisko. Kontrola przeprowadzona przez NIK pokazała, iż na podstawie uzyskanych pozwoleń zakłady górnicze mogły wprowadzać do rzek wody o dowolnie wysokich stężeniach chlorków i siarczanów, czyli bez odsalania czy podejmowania innych działań służących ochronie środowiska wodnego. Skontrolowane spółki nie miały jednak żadnej motywacji do inwestowania w proekologiczne rozwiązania, odsalanie wody kopalnianej jest bowiem kosztowne, a opłaty za jej zrzucanie bardzo niskie. Efekt był taki, iż w okresie objętym kontrolą średnie zasolenie całości zrzucanych przez śląskie kopalnie wód było większe niż przeciętne zasolenie wód Bałtyku.

Odwadnianie zakładów górniczych jest konieczne w procesie wydobywania węgla kamiennego, problemem jest jakość wód odprowadzanych do rzek przez kopalnie. Im głębiej sięgają wyrobiska, tym wyższe jest zasolenie tzw. wód dołowych mierzone głównie stężeniem chlorków i siarczanów. Mocno zasolone wody kopalniane podwyższają zasolenie rzek, co negatywnie wpływa na ich ekosystemy i jakość wody; może prowadzić do zakłócenia tych ekosystemów, a w skrajnych przypadkach do ich całkowitego zniszczenia. To właśnie z wysokim poziomem zasolenia Odry wiązano głównie zakwit tzw. złotych alg, który był przyczyną zatrucia rzeki w 2022 r.

-->

Na odprowadzanie do rzek wód kopalnianych, które zgodnie z przepisami są ściekami, zakłady górnicze muszą uzyskać pozwolenia wodnoprawne. Określają one warunki takich zrzutów, w tym maksymalne stężenia chlorków i siarczanów oraz niezbędne przedsięwzięcia ograniczające ich negatywne skutki, tak by wody kopalniane oddziaływały na środowisko w jak najmniejszym stopniu, i by zrzuty nie utrudniały innym użytkownikom korzystania z rzek. Tymczasem w 64% skontrolowanych przez NIK pozwoleń przedsięwzięcia te określono nieprecyzyjnie, a w 36% w ogóle ich nie sformułowano, co utrudniało późniejsze kontrole, a w razie stwierdzenia nieprawidłowości cofnięcie lub ograniczenie pozwolenia bez wypłaty odszkodowania. Generalnie organy Wód Polskich, które wydają pozwolenia bez zastrzeżeń akceptowały deklarowane działania, choćby takie, które tylko w minimalnym stopniu ograniczały negatywne konsekwencje zrzutu solanek. W niektórych przypadkach warunki wprowadzania wód kopalnianych do rzek były choćby korzystniejsze od tych, które poszczególne podmioty proponowały we wnioskach.

Brak ograniczeń w zrzucie solanek lub ich nieprzestrzeganie, zwłaszcza w okresach niskiego stanu wód w rzekach, może doprowadzić do kolejnych katastrof ekologicznych. Konieczne jest zatem monitorowanie w sposób ciągły ilości i jakości tych wód, a także stanu rzek poniżej i powyżej miejsc zrzutów. Określony w większości pozwoleń obowiązek pomiarów jakości ścieków tylko raz na dwa miesiące jest dalece niewystarczający.

NIK już w 1999 r. informowała o odprowadzanych do zlewni Odry i Wisły bardzo wysokich ładunkach soli, które mają negatywny wpływ na wody powierzchniowe. Najnowsza kontrola pokazała, iż po ponad dwóch dekadach kilka się zmieniło. Tym razem poddano jej:

Spółki węglowe wprowadzające do rzek solanki pochodzące z większości śląskich kopalń węgla kamiennego:

Jastrzębską Spółkę Węglową S.A. z siedzibą w Jastrzębiu Zdroju (JSW),
Spółkę Restrukturyzacji Kopalń S.A. z siedzibą w Bytomiu (SRK),
Polską Grupę Górniczą S.A. z siedzibą w Katowicach (PGG),

organy Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie:

Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej (RZGW) w Gliwicach,
Zarząd Zlewni (ZZ) w Katowicach,
Zarząd Zlewni (ZZ) w Gliwicach,

a także Przedsiębiorstwo Gospodarki Wodnej i Rekultywacji S.A. (PGWiR) z siedzibą w Jastrzębiu Zdroju oraz Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska (WIOŚ) w Katowicach. Okres objęty kontrolą to lata 2020-2023.

Większość pozwoleń dopuszczała wysokie stężenia zanieczyszczeń

W latach 2020-2023 obowiązywało 67 pozwoleń wodnoprawnych na zrzuty zasolonych wód kopalnianych. Spośród nich 34 wydały jeszcze przed 2018 r. samorządy, pozostałe Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, które powstało przed siedmioma laty.

Skontrolowane spółki składały wnioski o wydanie pozwoleń na odprowadzanie do rzek ścieków o wyższych wartościach stężeń chlorków i siarczanów, niż wynikało to z badań jakości wód kopalnianych. Jako uzasadnienie wskazywały m.in. eksploatację złóż węgla na coraz niższych pokładach, co skutkuje dopływem bardziej zasolonych wód. W konsekwencji na 66 wydanych pozwoleń jedynie w ośmiu dopuszczalne wartości chlorków i siarczanów w ściekach były zgodne z rozporządzeniem w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego.

Wynika z niego, iż stężenie chlorków nie może przekraczać 1000 mg Cl/l, a stężenie siarczanów - 500 mg SO₄/l. Zaledwie w trzech przypadkach dopuszczono wartości wyższe, pod warunkiem, iż łączna zawartość chlorków i siarczanów w rzekach, wyliczona przy założeniu pełnego wymieszania wód, nie przekroczy 1000 mg/l. To oznacza, iż w pozostałych 55 pozwoleniach dopuszczono, by poniżej miejsca zrzutu ścieków łączne stężenie chlorków i siarczanów w rzekach było większe niż 1000 mg/l, o ile nie spowoduje to szkód w środowisku wodnym i nie utrudni innym użytkownikom korzystania z rzek. Problem w tym, iż wbrew rozporządzeniu taka zgoda nie była wyjątkiem od zakazu zrzutu ścieków o ponadnormatywnych wartościach, a regułą umożliwiającą wprowadzanie do rzek zasolonych wód kopalnianych w ich naturalnym składzie, a więc zwykle bez odsalania, retencji i dozowania, a także innych działań sprzyjających ochronie środowiska.

NIK ma także zastrzeżenia do prowadzonej przez organy Wód Polskich weryfikacji wniosków o wydanie pozwoleń wodnoprawnych. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach oraz Zarządy Zlewni w Katowicach i w Gliwicach nierzetelnie sprawdzały okoliczności uzasadniające zrzuty o zwiększonym stężeniu soli. Wszystkie podmioty, które składały wnioski, zapewniały, iż zrzuty nie będą miały negatywnego wpływu na środowisko wodne, tłumaczyły się także brakiem możliwości zastosowania dostępnych technik i technologii oczyszczania wód lub nieopłacalności ich zastosowania. Jednak Wody Polskie nieprecyzyjnie weryfikowały przesłaną dokumentację, nie żądały przedstawienia dowodów potwierdzających podawane przez zakłady okoliczności zrzutów o zwiększonym stężeniu soli, ani choćby uwiarygodnienia ich wystąpienia. Nie wykorzystywano również posiadanych danych i informacji dotyczących pozostałych zakładów, mających pozwolenia na odprowadzanie ścieków do wód powierzchniowych w tym samym rejonie. Nie wymagano także, by kopalnie dążyły do retencjonowania (dozowania) wód dołowych wprowadzanych do rzek.

Ograniczony zakres przeglądów i kontroli

Na organach Wód Polskich spoczywa także obowiązek sprawdzania, czy warunki zrzucania wody kopalnianej do rzek określone w pozwoleniach wodnoprawnych są przestrzegane. Kontrola przeprowadzona przez NIK pokazała, iż obowiązkowe przeglądy pozwoleń były prowadzone z naruszeniem przepisów i nierzetelnie, a przeglądów części pozwoleń, które zostały wydane przed 2018 r. w ogóle zaniechano, mimo iż wciąż obowiązywały. Z kolei podczas prowadzonych przeglądów oraz kontroli gospodarowania wodami nie sprawdzano, czy realizują one określone w pozwoleniach niezbędne działania ograniczające negatywne oddziaływanie wód kopalnianych na środowisko, a jeżeli tak, to w jakim zakresie. Nierzetelnie dokumentowano także czynności wykonywane zarówno w ramach przeglądów, jak i kontroli.

Zrzuty wód kopalnianych bez związku ze stanem i poziomem rzek

W latach 2020–2023 kopalnie węgla kamiennego z terenu województwa śląskiego zrzuciły do tamtejszych rzek ponad 733,5 mln m³słonych wód – na obszarze dorzecza Odry ok. 264,5 mln m³, na obszarze dorzecza Wisły - blisko 469 mln m³. Wraz z wodami kopalnianymi do rzek trafiło 5,91 mln ton soli (chlorków i siarczanów), czyli ok. 1,5 mln ton rocznie.

-->

Średnie zasolenie całości zrzucanych przez kopalnie wód wynosiło 8 g/l, było zatem większe niż przeciętne zasolenie wód Bałtyku, które wynosi 7 g/l.

W sumie jedynie ok. 18% ścieków kopalnianych było zagospodarowanych w inny sposób niż poprzez ich zrzut do rzek. Co prawda, większość kopalń nie miała możliwości skutecznego retencjonowania wód czy ich odsalania, ale nie była też zobowiązywana do inwestowania w rozwiązania, które to umożliwiają. Skutkiem tego było odprowadzanie wód kopalnianych w ilościach niezależnych od stanu i poziomu wód w rzekach na obszarze dorzecza Odry i Wisły. Tymczasem odpowiednio duża pojemność zbiorników retencyjnych, w których okresowo mogą być gromadzone solanki przed ich zrzutem do wód powierzchniowych, pozwoliłaby stabilizować poziom zasolenia rzek przy ich niskich stanach, czyli w okresach suszy hydrologicznej.

Jedynie Przedsiębiorstwo Gospodarki Wodnej i Rekultywacji (PGWiR) w Jastrzębiu Zdroju posiadało instalację odsalania wód dołowych oraz eksploatowało system retencyjno-dozujący „OLZA" służący do kontrolowanego zrzutu do Odry ścieków z niektórych kopalń. Z kolei Polska Grupa Górniczą (PGG) korzystała z systemu retencyjno-dozującego opartego na podziemnym zbiorniku „Wola”, który służył do kontrolowanego zrzutu do Wisły zasolonych wód z Kopalnia Węgla Kamiennego Piast-Ziemowit. Jednak procesom kontrolowanego zrzutu z wykorzystaniem tych dwóch dużych zbiorników retencyjnych bądź odsalania wód przez PGWiR poddawano zaledwie ok. 8% ogółu wód kopalnianych wprowadzanych do rzek na terenie woj. śląskiego.

Niewielkie opłaty = wielki problem

W latach 2020–2023 wysokość opłat zmiennych za wprowadzanie wód kopalnianych do rzek w województwie śląskim wynosiła w sumie od ponad 63,6 mln zł do niemal 69,7 mln zł rocznie. W przypadku opłat stałych w sumie od ponad 1,1 mln zł do niemal 747 tys. zł.

Stawka opłaty stałej za określoną w pozwoleniu wodnoprawnym maksymalną ilość ścieków wprowadzanych do wód wynosi 250 zł na dobę za jeden m³/s i nie była zmieniana od 2018 r. Z kolei stawka opłaty zmiennej za jeden kg chlorków i siarczanów wprowadzanych ze ściekami do wód wynosi 5 gr i pozostaje bez zmian od 2016 r. Rządowe rozporządzenie z 2023 r. co prawda wprowadza podwyżkę opłaty zmiennej, ale zaledwie o 5 gr i to dopiero od 2030 r.

W styczniu 2024 r. zostały natomiast wprowadzone tzw. współczynniki różnicujące, które obniżają należną opłatę choćby po spełnieniu mało wymagających warunków. Przykładem może być system retencyjny umożliwiający wstrzymanie odprowadzania ścieków przez pięć kolejnych dni. Współczynnik różnicujący wynosi wówczas maksymalnie 0,8, co spowoduje obniżenie stawki opłaty zmiennej o 20%, a przez 10 kolejnych dni – 0,5, czego skutkiem będzie obniżka stawki choćby o 50%. Taki system opłat nie tylko nie motywuje do inwestowania w skuteczniejsze rozwiązania, krótki okres wstrzymania odprowadzania wód dołowych, nie gwarantuje też skutecznej ochrony rzek przed zanieczyszczeniami, zwłaszcza podczas susz hydrologicznych występujących w okresie letnim. Susza hydrologiczna i związany z nią niski poziom wody w rzekach trwa bowiem z reguły dłużej niż 5-10 dni. W związku z tym, zdaniem NIK, ulgi w opłatach powinny dotyczyć tych, którzy stosują systemy o pojemności pozwalającej na retencję wód kopalnianych przez co najmniej 30 dni, a wysokość opłat powinna zależeć od rzeczywistego obniżenia ilości chlorków i siarczanów w wodach kopalnianych zrzucanych do rzek.

Wnioski

W związku z wynikami kontroli NIK złożyła wnioski do premiera, Ministra Infrastruktury oraz do organów Wód Polskich

Wnioski de lege ferenda do Ministra Infrastruktury:

o podjęcie działań legislacyjnych w celu wprowadzenia do ustawy Prawo wodne zmian motywujących do wdrażania rozwiązań chroniących zasoby wodne poprzez:

zmianę art. 277 ust. 3 Prawa wodnego w zakresie wprowadzenia współczynnika różnicującego opłaty, wyłącznie w przypadku korzystania z systemów retencyjno-dozujących pozwalających na wstrzymanie wprowadzania do wód powierzchniowych wód pochodzących z odwodnienia zakładów górniczych przez okres nie krótszy niż co najmniej 30 następujących po sobie dni;
uchylenie art. 277 ust. 4 Prawa wodnego wprowadzającego współczynnik różnicujący jednostkową stawkę opłaty za usługę wodną w zakresie, o którym mowa w art. 277 ust. 2 pkt 2 lit. f ww. ustawy, z tytułu oczyszczania lub podczyszczania wód pochodzących z odwodnienia zakładów górniczych, zawierających chlorki i siarczany w systemie oczyszczania lub podczyszczania ścieków zasolonych;

o określenie w aktualizacji, o której mowa w art. 318 ust. 5 Prawa wodnego, planów gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Odry i Wisły, przyjmowanych w drodze rozporządzeń ministra adekwatnego do spraw gospodarki wodnej, na podstawie art. 321 Prawa wodnego, referencyjnej wartości przewodności elektrolitycznej adekwatnej w 20˚C dla JCWP, do których odprowadzane są wody pochodzące z odwodnienia zakładów górniczych, umożliwiającej ocenę, czy nie zachodzi dalsze pogorszenie stanu wód.

Wniosek de lege ferenda do Prezesa Rady Ministrów:

o uwzględnienie w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie programu badań statystycznych statystyki publicznej na kolejne lata obowiązku przekazywania Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Katowicach sprawozdań G-09.10 o skutkach środowiskowych działalności górnictwa węgla kamiennego – w zakresie ilości wprowadzanych do wód powierzchniowych zasolonych wód pochodzących z odwadniania zakładów górniczych oraz ładunków zanieczyszczeń – przez wszystkie podmioty – niezależnie od prowadzonej przez nie działalności gospodarczej zaklasyfikowanej według PKD do określonych grup.

Wnioski systemowe do organów Wód Polskich:

m.in. w zakresie podejmowania działań służących gospodarowaniu wodami z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, w tym np.:

wymaganie od wnioskujących o wydanie pozwolenia wodnoprawnego przedstawienia i udokumentowania realizacji przedsięwzięć i działań ograniczających negatywne oddziaływanie na środowisko,
dokonywanie oceny wpływu działalności objętej pozwoleniami na środowisko wodne,
dokumentowanie zaistnienia okoliczności i spełnienia przesłanek, dopuszczających zrzut do rzek wód kopalnianych o ponadnormatywnych stężeniach soli.

-->

Idź do oryginalnego materiału