1 tydzień temu
Po prawie półwiecznej przerwie, 3 grudnia 1989 roku, ukazał się pierwszy numer polskiej gazety na Białorusi pod nazwą „Głos znad Niemna”. Ten istotny moment dał początek odrodzeniu polskich mediów na Białorusi, które od tego czasu przeszły przez różne etapy – od ożywienia po kryzys spowodowany działaniami władz białoruskich przeciwko Związkowi Polaków na Białorusi w 2005 roku, trwającym aż do dziś. W wyniku tej sytuacji większość polskich mediów na Białorusi została zmuszona do przeniesienia swojej działalności wydawniczej na emigrację. W niniejszym artykule przedstawiona zostanie krótka historia polskich mediów na Białorusi oraz obecny krajobraz medialny, a także omówione zostaną wyzwania, z którymi te media muszą się mierzyć.
Ramy prawne a realia
Artykuł 33 Konstytucji Republiki Białorusi i Ustawa o Środkach Masowego Przekazu z 2008 roku teoretycznie zapewniają wolność przekonań i wyrażania opinii, zakazując monopolizacji mediów i cenzury. Mimo to, inne akty prawne i instrukcje ograniczają te wolności, co umożliwia odmowę rejestracji niezależnych mediów pod różnymi pretekstami. Finansowanie mediów przez cudzoziemców, obywateli RB nie mieszkających w kraju oraz przez anonimowe źródła jest zakazane.
Sytuacja mediów znacznie pogorszyła się po wydarzeniach z 2020 roku, gdy wiele niezależnych mediów zostało uznanych przez władze białoruskie za ,,ekstremistyczne” lub związane z organizacjami ekstremistycznymi. Dotyczy to również mediów wydawanych przez Związek Polaków na Białorusi. W obecnych warunkach niemożliwy jest kolportaż ich prasy. Jedyną gazetą wydawaną na Białorusi w języku polskim jest „Słowo Życia” Jest to gazeta wydawana przez diecezję grodzieńską, która się koncentruje wyłącznie na kwestiach religijnych, nie poruszając tematyki mniejszości polskiej.
Geneza i rozwój polskich mediów
Początki polskiej prasy na Białorusi sięgają końca lat 80. XX wieku, kiedy to, po długiej przerwie, ponownie zaczęły pojawiać się publikacje w języku polskim. Warto wspomnieć o pierwszych wydawnictwach, takich jak „Głos znad Niemna”, które odegrały kluczową rolę w odrodzeniu polskiej tożsamości na Białorusi. Pierwszy numer gazety ukazał się jako dodatek specjalny do „Czerwonego Sztandaru” (ukazujący się na Litwie organ KC Komunistycznej Partii Litwy) z okazji konferencji założycielskiej Polskiego Kulturalno- Oświatowego Stowarzyszenia im. Adama Mickiewicza w Grodnie. Nie była to jeszcze regularnie wychodząca gazeta, a tylko jej zapowiedź.
Samodzielne funkcjonowanie „Głos znad Niemna” rozpoczął 12 czerwca 1990 roku, na cztery dni przed zjazdem założycielskim Związku Polaków na Białorusi. Początkowo gazeta była wydawana jako miesięcznik, ale z czasem ewoluowała w tygodnik. 20 września 1990 roku tytuł ten zyskał status oficjalnego organu prasowego Związku Polaków na Białorusi i był wydawany w Grodnie. W 1992 roku „Głos znad Niemna” zyskał szerszy zasięg, będąc dostępnym w kioskach prasowych na terenie całej Białorusi jako dwutygodnik, by od 1993 roku przejść na format tygodnika.
Początkowo, na stanowisko pełniącego obowiązki redaktora naczelnego „Głosu znad Niemna” został powołany Włodzimierz Małaszkiewicz. W latach 1992–2004 redaktorami naczelnymi byli Laura Michajlik, Eugeniusz Skrobocki, Irena Waluś, Andrzej Kusielczuk i Andrzej Dubikowski.
„Głos znad Niemna” był uważany za jedną z najbardziej poczytnych polskich gazet na Wschodzie. W latach 1990-1996, w zależności od kondycji finansowej Związku, nakład gazety wahał się od 7 do 12 tysięcy egzemplarzy. Okres prezesury Tadeusza Kruczkowskiego przyniósł zauważalny spadek popularności gazety. W grudniu 2004 roku odnotowano spadek nakładu o jedną trzecią. W 2005 roku, w wyniku konfliktu wewnątrz Związku Polaków na Białorusi (ZPB), inspirowanego przez rząd białoruski, zaczęły się równolegle ukazywać dwie wersje „Głosu znad Niemna” – jedna wydawana w Polsce przez niezależny Związek pod przewodnictwem Andżeliki Borys, a druga przez organizację wspieraną przez białoruski reżim. Ostatecznie, gazeta wspierana przez rząd nie przetrwała z powodu braku państwowego finansowania.
Kolejnym tytułem wydawanym przez Związek Polaków jest czasopismo „Magazyn Polski”, który zadebiutował w marcu 1992 roku. „Magazyn” początkowo drukowany był w Słonimiu. Czasopismo koncentrowało się na problemach Polaków na Białorusi w różnych okresach historycznych. Eksperci z Białorusi i Polski, jak prof. Iwona Kabzińska czy prof. Zdzisław J. Winnicki, oraz znawcy życia polskiej mniejszości na Kresach, tacy jak ks. prof. Roman Dzwonkowski, wnosili wkład w treść pisma. Współpracowali z nim również młodzi badacze, tacy jak Jan Szumski. „Magazyn Polski” poruszał tematy związane ze świadomością narodową, historią, a także wkładem Polaków w rozwój cywilizacyjny Białorusi, koncentrując się na polskich tradycjach i literaturze, zwłaszcza poezji. Głównymi odbiorcami byli wykształceni ludzie zainteresowani historią i kulturą Polski. Z powodu ograniczonych środków finansowych czasopismo ukazywało się nieregularnie. Po rozłamie w ZPB w 2005 roku, ,,Magazyn Polski” zaczął być wydawany w Polsce, z dopiskiem „,na uchodźstwie“.
Przez lata, w odpowiedzi na rosnące potrzeby polskiej społeczności, powstawały kolejne tytuły, obejmujące zarówno prasę drukowaną, jak i później media elektroniczne.
Na początku lat 90 w Lidzie założono pismo „Ziemia Lidzka”. Tytuł ten nawiązywał do czasopisma o tej samej nazwie, które wydawane było w Lidzie w latach 1936-1939. Charakterystyczny dla tego wydawnictwa był jego historyczno-krajoznawczy profil, zaś jego wydawcą było Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lidzkiej. Kluczową postacią w historii tego czasopisma był Aleksander Kołyszko, długoletni prezes Towarzystwa i redaktor pisma. „Ziemia Lidzka” ukazywała się nieregularnie, a jej ostatni numer został wydany w 2011 roku.
Kolejny istotny tytuł, który pojawił się w latach 90., to „Słowo Ojczyste❞ Gazeta wydawana przez Polską Macierz Szkolną w Grodnie była adresowana głównie do nauczycieli, wychowawców i dzieci, odgrywając znaczącą rolę edukacyjną i wychowawczą w ośrodkach nauczania języka polskiego na Białorusi. Niestety, podobnie jak w przypadku „Ziemi Lidzkiej”, napotkało ono na przeszkody finansowe, brak dofinansowania w latach 2014 i 2015 doprowadził do jego likwidacji. Z inicjatywy Polskiej Macierzy Szkolnej zrodził się również „Rocznik Grodzieński”, popularnonaukowy periodyk poświęcony Ziemi Grodzieńskiej. Pismo to miało na celu łączenie perspektyw polskiej i białoruskiej historii regionu, prezentując tematy wspólne dla obu narodów. Chociaż nie unikało trudnych kwestii, jego głównym zamierzeniem było podkreślanie aspektów łączących Polaków i Białorusinów. Ostatni numer ,,Rocznika Grodzieńskiego” ukazał się w 2020 roku.
Od 2004 roku w Polsce jest wydawany kwartalnik „Echa Polesia“. Czasopismo służy jako oficjalny organ prasowy brzeskiego oddziału Związku Polaków na Białorusi. Redaktorem naczelnym od samego początku jest Alina Jaroszewicz. Czasopismo dostarcza informacji o życiu społecznym Polaków na Polesiu, z naciskiem na kulturę, historię i sprawy regionalne. Z czasem do czasopisma dołączono także dział wydawniczy, z którego wyszły interesujące książki, w tym przedruki, tłumaczenia, zbiory poezji i przewodniki. „Echa Polesia” kontynuują swoją działalność dzięki wsparciu finansowemu Fundacji Wolność i Demokracja.
Od 2012 roku aż do zeszłego roku, dzięki zaangażowaniu Anny Paniszewej, znanej działaczki polskiej w Brześciu, ukazywało się czasopismo „Harcerz Brześcia”. Ten periodyk skupiał się głównie na tematyce harcerskiej, edukacyjnej i wspieraniu młodzieży polskiej w Brześciu.
Oprócz wyżej wymienionych tytułów w różnych latach własnym nakładem ukazywały się rozmaite pisma krajoznawcze, najczęściej wydawane przez organizacje kresowe w Polsce. Na przykład w latach 1993-1999 w Koszalinie był wydawany przez Towarzystwo Miłośników Wilna i Kresów Wschodnich dla Oddziału ZPB w Oszmianie.
Współcześnie, obok tradycyjnych mediów drukowanych, kluczową rolę odgrywają również portale internetowe oraz profile na platformach społecznościowych. W obecnych czasach, coraz więcej nadziei pokłada się w rozwoju nowych form przekazu cyfrowego. Doskonałym przykładem takiego przedsięwzięcia jest portal Wirtualna Białoruś 24, prowadzony przez Fundację Młode Kresy od dwóch lat dzięki wsparciu finansowemu Narodowego Instytutu Wolności. Oprócz tego portalu warto także wymienić witryny i blogi Znadniemna.pl, Polesie.org, Nowogrodczyzna. jimdo.com, Polacy grodzienszczyzny.blogspot.com oraz profil na Facebooku „Polska strefa na Białorusi? Należy także wspomnieć, iż w TVP Polonia i telewizji Bielsat regularnie nadawany jest cotygodniowy program „Nad Niemnem – magazyn Polaków na Białorusi. Ponadto, każdego tygodnia na antenie białoruskiego Radia Racja transmitowana jest audycja radiowa „Znad Niemna i Berezyny”.
Wyzwania i perspektywy rozwoju mediów polskich
Współczesne realia dla polskich mediów na Białorusi są znacznie bardziej skomplikowane. Z jednej strony, istnieje silna potrzeba podtrzymania tożsamości polskiej i języka, z drugiej – media te napotykają na liczne przeszkody.
Białoruskie władze uznały wiele niezależnych mediów, w tym polskich, za,, ekstremistyczne” lub powiązane z organizacjami ekstremistycznymi. Przykładem jest portal Znadniemna.pl, który został wpisany na listę materiałów ekstremistycznych przez Ministerstwo Informacji Białorusi. Takie działania rządu sprawiają, że publikowanie i udostępnianie treści tych mediów jest uznawane za wykroczenie, a ich autorzy mogą być ścigani jako ekstremiści. Z tego powodu większość dziennikarzy polskich mediów została zmuszona do opuszczenia kraju, co dodatkowo komplikuje sytuację. Obecnie, wiele z tych mediów jest wydawanych w Polsce, co stanowi wyzwanie związane z dostosowaniem się do nowego środowiska oraz utrzymaniem bliskiej więzi z odbiorcami na Białorusi.
Mimo tych przeszkód, perspektywy rozwoju polskich mediów na Białorusi nie są całkowicie negatywne. Rozwój technologii cyfrowych i internetu otwiera nowe możliwości dla rozprzestrzeniania informacji i utrzymywania kontaktu z polską społecznością na Białorusi. Portale internetowe, media społecznościowe oraz radio online mogą służyć jako alternatywne kanały komunikacji, umożliwiając kontynuowanie misji informacyjnej i kulturowej, mimo ograniczeń politycznych i geograficznych. Aby sprostać wyzwaniom i wykorzystać dostępne możliwości, polskie media na Białorusi muszą nieustannie dostosowywać swoje strategie do dynamicznie zmieniającego się środowiska. Kluczem może być innowacyjność, wykorzystanie nowych technologii i narzędzi cyfrowych, a także budowanie współpracy z mediami w Polsce i za granicą. Istotne jest również wsparcie ze strony polskiego rządu i społeczeństwa, które mogą odegrać decydującą rolę w zapewnieniu ciągłości i rozwoju polskich mediów na Białorusi, pomimo napotykanych trudności i przeszkód.
