KPM – kompleksowa polityka rządu wobec miast

Zapewnienie mieszkańcom równych szans w dostępie do usług publicznych i poprawy jakości życia, prognozowanie zrównoważonego rozwoju z racjonalnym wykorzystaniem lokalnego potencjału oraz budowanie odporności na pogłębiające się zmiany klimatu, to tylko przykładowe wyzwania przed jakimi stoją polskie miasta i miejskie obszary funkcjonalne (MOF).

Założenia te wpisane są w obszerny program Krajowej Polityki Miejskiej (KPM) do 2030 roku, przyjęty przez rząd w czerwcu ubiegłego roku. W plan implementacyjny KPM, obejmujący 173 zadania, zaangażowanych jest aż 17 resortów. Jak będzie wyglądała kooperacja między tymi podmiotami i sama realizacja polityki miejskiej, omawiano podczas seminarium, zorganizowanego przez Komitet Gospodarki, działający w ramach Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT.

– Przyjęty przez rząd dokument KPM wpisuje się także w politykę FSNT-NOT, która zrzesza 30 stowarzyszeń branżowych i ma oddziały we wszystkich większych miastach. Nasi inżynierowie i specjaliści są tam zapraszani jako eksperci do opiniowania różnych rozwiązań i projektów, spójnych z założeniami rządowego programu, podkreśliła Ewa Mańkiewicz-Cudny, prezes Federacji, rozpoczynając seminarium poświęcone krajowej polityce miejskiej. – Jako pozarządowa organizacja ekspercka mamy duże doświadczenie w tym zakresie. Możemy służyć pomocą i włączyć się w działania implementacyjne, aby nasze małe ojczyzny coraz lepiej się rozwijały, zwiększając tym samym potencjał gospodarczy całego kraju.

Wiceprezes FSNT NOT i jednocześnie przewodniczący Komitetu Gospodarki, prof. Stefan Góralczyk, był współorganizatorem seminarium z udziałem przedstawicieli: Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej, Ministerstwa Infrastruktury, Ministerstwa Rozwoju i Technologii, Instytutu Rozwoju Miast i Regionów oraz Związku Miast Polskich, którzy podzielili się wiedzą dotyczącą proponowanych rozwiązań.

Kluczowymi podmiotami oraz adresatami KPM są instytucje rządowe odpowiedzialne za programowanie kierunków rozwoju na poziomie krajowym. Natomiast głównymi partnerami w realizacji celów krajowej polityki miejskiej, powiązanych z zasadami zrównoważonego rozwoju miast i miejskich obszarów funkcjonalnych, są przede wszystkim jednostki samorządu terytorialnego (JST). W działania te włączone są też podmioty ze sfery pozarządowej, biznesu, nauki, kultury, organizacji zrzeszających mieszkańców, przedsiębiorców i innych interesariuszy. W seminarium, moderowanym przez prof. Stefana Góralczyka, uczestniczyli przedstawiciele reprezentujący te środowiska oraz eksperci ze stowarzyszeń naukowo-technicznych i Terenowych Jednostek Organizacyjnych NOT.

Przed trzeba laty w czasie obrad krajowego Forum Miejskiego przedstawione zostały wstępne założenia aktualizacji poprzedniej krajowej polityki miejskiej. Pod koniec 2020 roku powołano zespół do spraw nowelizacji dokumentu, który skupiał najważniejsze resorty z punktu widzenia polityki miejskiej oraz przedstawicieli organizacji zrzeszających samorządy.

W toku prowadzonych wspólnie prac powołano grupy robocze pod auspicjami Instytutu Rozwoju Miast i Regionów. W działania te zaangażowanych było łącznie 150 ekspertów ze świata nauki, administracji rządowej, Związku Miast Polskich, samorządów i aktywistów miejskich. W czerwcu 2022 roku rząd przyjął krajową politykę miejską i od tego momentu zaczęło się przygotowywanie do fazy wdrożeniowej. Wspólnie z resortami konsultowany był projekt zarządzenia prezesa Rady Ministrów powołujący Radę Wykonawczą. W kwietniu tego roku premier podpisał to zarządzenie i Rada Wykonawcza, której przewodniczy minister funduszy i polityki regionalnej, rozpoczęła funkcjonowanie. Spotkanie inauguracyjne miało miejsce pod koniec czerwca.

Wdrażanie KPM odbywa się na dwóch szczeblach – decyzyjnym, czyli samej Rady Wykonawczej oraz roboczym. Zespół roboczy Rady Wykonawczej do spraw wdrażania krajowej polityki miejskiej powołany został 5 września, a w tej chwili formułowany jest jego skład personalny.

Założenia krajowej polityki miejska do 2030

Krajowa polityka miejska ma spełniać kilka funkcji, zaznaczył w swojej prezentacji Daniel Wąsik, naczelnik Wydziału Polityki Miejskiej w Departamencie Strategii Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej. Podstawowym celem tego dokumentu jest tworzenie takich warunków dla miast, aby mogły się rozwijać w sposób zrównoważony, oferując mieszkańcom wysoką jakość życia. Miasta i powiązane z nimi funkcjonalnie obszary miejskie i wiejskie, odgrywać będą coraz bardziej istotną rolę w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym regionów w najbliższych latach. Ich wzajemne relacje i kooperacja decydować będą o przewadze konkurencyjnej obszarów miejskich. Krajowa polityka miejska, która pełni rolę służebną wobec władz samorządowych i społeczności lokalnych, ma niwelować bariery organizacyjne, prawne i legislacyjne na drodze do zrównoważonego rozwoju.

Wizja rozwoju polskich miast i obszarów funkcjonalnych nawiązuje do 6 celów krajowej polityki miejskiej. Jednym z podstawowych jest budowanie miast kompaktowych, wykorzystujących w sposób efektywny swoje zasoby przestrzenne, społeczne i ekonomiczne. Kolejnym, jest koncentracja na tworzeniu miast zielonych nastawionych na poprawę jakości środowiska przyrodniczego, adaptację do zmian klimatu i odbudowę ekosystemów. Miasto produktywne oznacza z kolei, oparcie rozwoju obszarów miejskich na zdywersyfikowanej gospodarce, a miasto cyfrowe na wykorzystaniu procesów transformacji cyfrowej na rzecz wzmacniania wzajemnych relacji pomiędzy zarządzającymi obszarem miejskim, lokalną społecznością i przedsiębiorcami. Ostatnie cele wiążą się z tworzeniem warunków w przestrzeni miejskiej dostępnych dla wszystkich, niwelujących wykluczenia oraz zapewniających partnerską współpracą między instytucjami, organizacjami i mieszkańcami.

Wyzwania stające przed miastami

W oparciu o katalog oczekiwań w krajowej polityce miejskiej sformułowanych zostało 11 wyzwań stojących przed miastami w Polsce, które szczegółowo omówił Daniel Wąsik. – Pierwsze dwa, koncentrują się na problemach suburbanizacji i ładu przestrzennego. Rozlewanie się miast poza granice administracyjne pociąga za sobą wysokie koszty ekonomiczne, społeczne środowiskowe, dlatego przewidziano szereg zadań które mają doprowadzić do poprawy systemu planowania przestrzennego w Polsce. Kolejne wyzwania obejmują poprawę zdolności inwestycyjnej miast, przyspieszenie tempa transformacji cyfrowej oraz wzmocnienie współpracy samorządowej w ramach miejskich obszarów funkcjonalnych. Bardzo ważne jest także przeciwdziałanie negatywnym skutkom zmian klimatu i poprawa środowiska przyrodniczego w miastach, nastawiona m.in. na realizację błękitno-zielonej infrastruktury i zwalczanie betonozy. Niezbędne są też zmiany w systemie mobilności i bezpieczeństwa ruchu w mieście oraz w obszarze funkcjonalnym, wymagające budowania zintegrowanych sieci transportu publicznego pod kątem technologicznym, cyfrowym i organizacyjnym.

Kolejne wyzwania stojące przed miastami ujęte w KPM, dotyczą większego wykorzystania potencjału społecznego oraz poprawy dostępności mieszkaniowej, jednego z większych problemów w kraju. Efektywniejsza kooperacja gmin oraz sektora prywatnego może w ocenie ekspertów, przytoczonej przez Daniela Wąsika z MFiPR, doprowadzić do rozwoju komunalnego i społecznego budownictwa mieszkaniowego. Zwiększanie zasobu mieszkań na rynku prywatnym, komunalnym i socjalnym nie może jednak przyczyniać się do tworzenia biednych stref miasta, przypominających getta, aby nie stygmatyzować mieszkańców.

Procedura wdrożeniowa

Najważniejszym elementem wdrożenia KPM jest plan implementacyjny, który przedstawiła Aleksandra Jadach – Sepioło, zastępca dyrektora Instytutu Rozwoju Miast i Regionów. Wskazała na kwestie regulacyjne, organizacyjne, zasady finansowania, dostępne instrumenty finansowe oraz kwestie wymagające pogłębionych analiz technicznych. – W te działania, których jest niemało w planie implementacji, mogliby się włączyć z pewnością także eksperci FSNT NOT, integrujący wiele środowisk technicznych. Potrzebna jest nam do tego aktualna i specjalistyczna wiedza.

Plan implementacyjny jest to przełożenie krajowej polityki miejskiej na harmonogram i określenie podmiotów odpowiedzialnych za wdrożenie danej rekomendacji oraz za przyjęcie horyzontu czasowego do 2030 roku. Był on również uzgadniany z resortami i został przyjęty przez Radę Wykonawczą podczas posiedzenia inauguracyjnego. Ten plan zakłada również monitoring wdrażania poszczególnych działań oraz otoczenia społeczno-gospodarczego w jakim się znajdujemy. Wraz z wykazem zadań, które mają doprowadzić do oczekiwanego efektu zamieszczony jest na stronach Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej.

W pierwszym kwartale 2024 roku informacja o etapie wdrażania krajowej polityki miejskiej i planu implementacji przedstawiona zostanie Radzie Ministrów, poinformowała Jadach-Sepioło.

Zagospodarowanie przestrzenne

Krajowa polityka miejska obejmuje rozwiązania kompleksowe i wielowątkowe, w realizację których włączonych jest 17 resorów. Koordynatorem integracji systemów planowania przestrzennego zajmuje się Ministerstwo Rozwoju i Technologii. Zastępca dyrektora Departamentu Planowania Przestrzennego Łukasz Marciniak, przedstawił powody wprowadzenia zmian w ustawie o systemie planowania i zagospodarowania przestrzennego. – Wspólnie z Ministerstwem Funduszy i Polityki Regionalnej pracowaliśmy nad spójnością dwóch systemów planowania społeczno-gospodarczego i planowania przestrzennego. Na terenach wokół dużych miast następuje suburbanizacja. Miasta się rozlewają poza swój obszar administracyjny. Tworzy się gęsta zabudowa w tzw. obwarzanku, dlatego wymagało to prawnych uregulowań.

W ustawie o samorządzie gminnym wprowadzono obowiązek opracowywania strategii rozwoju gminy, który wejdzie w życie od początku 2026 roku. Strategia będzie przedstawiała politykę przestrzenną gminy i cele strategiczne. Plany ogólne stracą wówczas swoją dotychczasową moc.

– Zależy nam, żeby dokument strategiczny nie przesądzał o konkretach, tylko pokazywał cele i kierunki rozwoju, bez wprowadzania rozwiązań, tak jak ma to miejsce w tej chwili w studium gminnym, podkreślał Łukasz Marciniak .

Plan ogólny będzie podstawą prawną wyłącznie do decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Decyzje dotyczące lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz plan miejscowy, też będą w pewien sposób powiązane z planem ogólnym, nie będzie jednak podstawą do jakichkolwiek pozwoleń na budowę.

Infrastruktura transportowa

Z planowaniem przestrzennym powiązany jest ściśle transport publiczny, który jest istotną częścią krajowej polityki miejskiej. Nad konkretnymi wyzwaniami dotyczącymi zrównoważonej mobilność miejskiej pracowali wspólnie specjaliści z Ministerstwa Infrastruktury, Ministerstwa Rozwoju i Technologii, Instytutu Rozwoju Miast i Regionów oraz organizacji miejskich. O działaniach tych, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu europejskich zaleceń na rzecz zrównoważonego transportu mówiła Maria Perkuszewska, pełnomocnik ministra infrastruktury ds. planów zrównoważonej mobilności miejskiej.

– Spośród 173 zdań ujętych w planie implementacyjnym KPM, około 100 realizowanych jest przez nasz resort i MRiT. Włączając w to jeszcze Ministerstwo Klimatu i Środowiska, mamy do wykonania ¾ projektów całej krajowej polityki miejskiej. To pokazuje z jak potężnym wyzwaniem musimy się zmierzyć. Wychodzimy bowiem poza granice administracyjne danego miasta i obejmujemy naszymi działaniami cały miejski obszar funkcjonalny, bez względu na to jak on jest zdefiniowany.

Komisja Europejska zapowiedziała wydanie zaleceń dla państw członkowskich jak wspierać tworzenie przez miasto planów zrównoważonej mobilności miejskiej. Te zalecenia wyszły w tym roku 8 marca i zawierają szereg propozycji dotyczących współpracy między rządem a samorządem. Najpierw trzeba zdiagnozować problemy, a potem przygotowany dokument w zakresie dostępności transportowej, poddać społecznym konsultacjom. Żaden obszar funkcjonalny nie dostanie pieniędzy unijnych na projekt transportowy o ile nie opracuje planu zrównoważonej mobilności miejskiej. – Miasta wojewódzkie powyżej 100 000 mieszkańców mają deadline na opracowanie tego planu do końca 2025 roku, co jest raczej niemożliwe. Mniejsze jednostki nie muszą go przygotowywać, mogą mieć inne dokumenty.

Stanowisko Związku Miast Polskich

– Nasz związek, który reprezentuje łącznie 350 dużych i mniejszych miast poparł przyjęty przez rząd dokument, który w sposób kompleksowy reguluje zagadnienia krajowej polityki miejskiej – zapewnił Tomasz Potkański, zastępca Dyrektora Biura ZMP. – Doceniamy, iż jest to próba wypracowania zintegrowanego podejścia do samorządów miejskich czyli tych centrów rozwoju i dostarczenia usług publicznych. Rozwój miast i gmin oraz funkcjonalnych obszarów miejskich i gminnych stanowi połączony organizm i KPM słusznie to definiuje, wyznaczając ściśle określone zadania dla poszczególnych resortów.

Po dokonanych prezentacjach uczestnicy seminarium podzielili się uwagami na temat KPM oraz planu jej implementacji. W podsumowaniu seminarium prof. Stefan Góralczyk stwierdził, iż pozostało sporo niewyjaśnionych spraw od strony legislacyjnej i finansowej, które należy rozwiązać, aby ten dokument spełniał pokładane w nim oczekiwania. Eksperci z FSNT NOT są gotowi do pojęcia współpracy z resortami zaangażowanymi w realizację krajowej polityki miejskiej.

Jolanta Czudak