Dysproporcje w Unii Europejskiej – czy jest szansa na ich złagodzenie?

Zdjęcie: Chińska polityka energetyczna (72)

Analiza w skrócie:

• W ciągu dwóch ostatnich dekad, kraje Europy Środkowej odnotowały istotny wzrost gospodarczy, szczególnie w kontekście PKB na mieszkańca według parytetu siły nabywczej.
• Zależność Europy Środkowej od zagranicznych inwestycji o niskiej wartości dodanej napędza wzrost gospodarczy, ale jednocześnie ogranicza innowacyjność.
• Chociaż kraje Europy Środkowej osiągają nadwyżki handlowe w relacjach z Unią Europejską, zmagają się z deficytami w handlu z państwami spoza UE.
• Mediana wieku na terenie Unii Europejskiej (UE) sukcesywnie wzrasta, przyczyniając się do znacznego zmniejszenia dostępności siły roboczej.

Analiza dysproporcji w Unii Europejskiej obejmuje kilka głównych aspektów, takich jak udział w średnim PKB państw UE na mieszkańca, pozycja Wspólnoty w handlu światowym, europejska polityka przemysłowa oraz kapitał ludzki i stopa bezrobocia. Podjęto również analizę poziomu finansowania innowacyjności na terenie UE.

Artykuł został napisany na podstawie raportu Ośrodku Studiów Wschodnich “A glass half full. Searching for new sources of economic growth in Central Europe”, autorstwa Konrada Popławskiego i Sandry Baniak.

Pogoń za Europą Zachodnią: Czy fundamenty są wystarczająco mocne?

Według raportu OSW, w ciągu ostatnich dwudziestu lat kraje Europy Środkowej osiągnęły znaczący wzrost gospodarczy, zwłaszcza w odniesieniu do PKB per capita mierzonego parytetem siły nabywczej. Słowenia i Czechy, osiągając 91% średniego unijnego PKB na mieszkańca, wyprzedziły niektórych członków UE przyjętych przed 2004 rokiem, takich jak Hiszpania (89%). Również Litwa, z wynikiem 87%, przewyższyła Portugalię, której PKB na mieszkańca wyniosło 83%[1]. Te dane potwierdzają istotną dynamikę rozwoju regionu w kontekście integracji z rynkiem wewnętrznym UE.

Państwo	Udział w średnim PKB na mieszkańca UE	Zmiana w okresie 2003-23 (w p.p.)
2003	2013	2023
Litwa	29%	43%	52%	+23
Węgry	39%	41%	50%	+11
Polska	30%	40%	51%	+21
Rumunia	19%	27%	35%	+16
Słowenia	66%	68%	76%	+10
Słowacja	38%	53%	56%	+18
Grecja	85%	66%	65%	-20
Hiszpania	98%	87%	86%	-12
Włochy	120%	102%	97%	-23
Niemcy	125%	133%	124%	-1
Francja	127%	124%	115%	-12

PKB na mieszkańca w wybranych krajach UE w 2003, 2013 i 2023 r. (źródło: opracowanie własne na podstawie K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW).

Aktualna sytuacja w Europie Środkowej ujawnia znaczące różnice w poziomie rozwoju poszczególnych regionów, co jest w dużej mierze efektem odmiennych struktur gospodarczych i zróżnicowanych wskaźników zatrudnienia. Dodatkowo, w mniej rozwiniętych regionach dominują sektory o niskiej wartości dodanej[2]. Ogranicza to innowacyjność, ponieważ lokalne firmy pozostają zamknięte w wąskich łańcuchach dostaw, z niewielkimi możliwościami na badania i rozwój.

W obliczu rosnących zagrożeń geopolitycznych oraz zakłóceń w globalnych łańcuchach dostaw, region Europy Środkowej musi podjąć działania w celu przekształcenia swojej gospodarki w kierunku większej innowacyjności. w tej chwili innowacyjność w Unii Europejskiej systematycznie wzrasta, notując 10% przyrostu od 2017 roku oraz dodatkowe 0,5% w latach 2023-2024. Zgodnie z najnowszą edycją europejskiej tablicy wyników innowacyjności (EIS) na rok 2024, większość państw członkowskich UE poprawiła swoje wyniki w obszarze innowacji, chociaż stopień tego wzrostu znacznie się różni w zależności od kraju[3]. Niemniej jednak, wzrastające wydatki na obronność, wynikające z narastających obaw o bezpieczeństwo, mogą nadmiernie obciążać budżety krajowe.

Pozycja UE w handlu światowym

Autorzy raportu OSW zaznaczają, iż przystąpienie do Unii Europejskiej umożliwiło krajom Europy Środkowej pełną integrację z jednolitym rynkiem, co sprzyjało napływowi zagranicznych inwestycji, kapitału i technologii. Jednak model gospodarczy oparty na tych elementach wymagał utrzymania niskich kosztów pracy oraz prowadził do silnej zależności od sztywnych łańcuchów dostaw. Obecnie, utrzymanie tego modelu staje się coraz bardziej problematyczne ze względu na spowolnienie gospodarcze w UE, rosnące płace w Europie Środkowej oraz wyższe koszty produkcji związane z transformacją energetyczną[4].

Zależność eksportu od rynku UE w 2022 r. (źródło: opracowanie własne na podstawie K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW).

Pomimo iż kraje Europy Środkowej osiągają nadwyżki handlowe w wymianie z Unią Europejską, borykają się z deficytami w handlu z krajami spoza UE. W 2022 roku Unia Europejska zanotowała deficyt handlowy wynoszący 432 miliardy euro, co było w dużej mierze efektem znacznego wzrostu cen energii. Niemniej jednak sytuacja zaczęła się stopniowo poprawiać. W pierwszym kwartale 2023 roku deficyt wyniósł 2 miliardy euro. W 2022 roku głównym partnerem eksportowym UE były Stany Zjednoczone, podczas gdy Chiny stanowiły największe źródło importu[5]. Wysoka zależność regionu od eksportu do UE zauważalna jest zwłaszcza w krajach grupy V4.

Europejska polityka przemysłowa

Emisje CO2 w stosunku do PKB w 2020 r. (źródło: opracowanie własne na podstawie K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW).

Region Europy Centralnej cechuje się wysokim poziomem emisji CO2, co jest efektem dziedzictwa przemysłowego oraz wcześniejszych inwestycji w sektorze produkcyjnym. Udział państw takich jak Polska w emisjach całkowitych Unii Europejskiej rośnie, mimo ogólnego spadku wolumenu emisji w UE. Jest to spowodowane tym, iż państwa takie jak Niemcy, Holandia czy Włochy sukcesywnie zmniejszają emisje, rezygnując z paliw kopalnych, podczas gdy w Europie Środkowej wprowadzone zmiany są minimalne[6]. Przemiany tych państw w kierunku zrównoważonej energii wiążą się z wysokimi kosztami dla Europy Środkowej, co może prowadzić do ryzyka deindustrializacji.

Obecnie Europa doświadcza spadku konkurencyjności z powodu dominującej roli Niemiec i Francji, co negatywnie wpływa na pozycję Europy Środkowej. Sytuacja ta wskazuje na pilną potrzebę rozwiązania problemów związanych z funkcjonowaniem jednolitego rynku, który uważany jest za jeden z kluczowych atutów Unii Europejskiej[7].

Autorzy raportu OSW zwracają uwagę, iż jednym z kluczowych wyzwań w promowaniu interesów Europy Środkowej w polityce przemysłowej jest niewystarczająca reprezentacja tego regionu w instytucjach unijnych. Jak pokazują dane, od 2004 roku jedynie 9% istotnych stanowisk w instytucjach, agencjach i organach doradczych UE obsadzono osobami z Europy Środkowej. W Parlamencie Europejskim zauważalna jest względna poprawa, ponieważ w obecnej kadencji 14% istotnych pozycji zajmują przedstawiciele tego regionu. W innych instytucjach UE udział ten wynosi jedynie 6%[8].

Kapitał ludzki, a stopa bezrobocia

Porównanie stóp bezrobocia w krajach UE w 2003 i 2023 r. (źródło: K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW).

Niski poziom bezrobocia w Europie Środkowej wiąże się z poważnymi wyzwaniami, takimi jak malejąca populacja oraz kurcząca się siła robocza, co jest wynikiem emigracji i starzejącego się społeczeństwa. Według raportu z 2023 roku dotyczącego wpływu zmian demograficznych, w ciągu ostatnich 10 lat Unia Europejska straciła 5 milionów osób w wieku produkcyjnym. Największe spadki odnotowano na Łotwie, w Bułgarii i Rumunii, co w dużej mierze można przypisać niskiemu wskaźnikowi urodzeń oraz migracji[9].

Warto zauważyć, iż w krajach europejskich obserwuje się tendencję wzrostu wskaźnika dzietności. Dane Eurostatu wskazują, iż w ciągu lat współczynnik ten wielokrotnie się zmieniał. Po stosunkowo niskim poziomie 1,43 w latach 2001 i 2002, wzrósł do 1,57 w latach 2008 i 2010, a następnie nieznacznie spadł do 1,51 w 2013 roku. W kolejnych latach miało miejsce umiarkowane odbicie, które trwało do 2017 roku. W okresie pandemii COVID-19 wskaźnik dzietności w Unii Europejskiej spadł do 1,51 w 2020 roku, po czym lekko wzrósł do 1,53 w 2021 roku, aby w 2022 roku osiągnąć nowe minimum wynoszące 1,46[10]. Mimo ciągłego wzrostu, wartość ta przez cały czas pozostaje poniżej 2,1, który zapewnia prostą zastępowalność pokoleń. Najniższe wskaźniki dzietności w Unii Europejskiej odnotowano na Malcie (1,08) oraz w Hiszpanii (1,16)[11].

Udział osób w wieku 65+ w liczbie ludności ogółem – lata 2012-2022 (źródło: opracowanie własne na podstawie K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW).

Zgodnie z raportem OSW, mediana wieku w Europie Środkowej wzrosła z 38 lat w 2003 roku do 44 lat w 2023 roku, co jest zgodne ze średnią w Unii Europejskiej, ale przewyższa wartość dla Stanów Zjednoczonych, która wynosi 38,9 lat. Ta zmiana demograficzna, w połączeniu z niskim wskaźnikiem dzietności, stawia poważne wyzwanie dla długoterminowej dostępności siły roboczej[12].

Warto zauważyć, iż odsetek osób w wieku 65 lat i starszych wzrósł do 20,8% w 2021 roku, co stanowi wzrost o trzy punkty procentowe w porównaniu do 2011 roku. W tym samym okresie nastąpił spadek udziału młodych ludzi w wieku 15-29 lat, który osiągnął 16,3% w 2021 roku[13].

Problem niewystarczającego finansowania innowacji

Polityka spójności Unii Europejskiej, mająca na celu ograniczenie regionalnych różnic gospodarczych i społecznych, przyczyniła się do poprawy infrastruktury w Europie Środkowej. Niemniej jednak nie spowodowała istotnego zmniejszenia ogólnych nierówności gospodarczych pomiędzy bogatszymi a mniej zamożnymi krajami UE. Różnice dochodowe między zamożnymi a ubogimi w starszych państwach członkowskich (tych, które przystąpiły do UE przed 2004 rokiem) rosną, podczas gdy w krajach, które dołączyły do Unii po 2004 roku, te różnice się zmniejszają. Dodatkowo, w większości państw członkowskich UE odsetek osób żyjących poniżej progu ubóstwa wzrósł w latach 2006-2021[14].

Mimo znacznych środków przyznanych w ramach wieloletnich ram finansowych na lata 2014-2020, przez cały czas występują poważne wyzwania, takie jak przestarzała infrastruktura i problemy związane z biurokracją. Dodatkowo, zauważalne są rosnące różnice w poziomie wykształcenia między mieszkańcami obszarów miejskich a wiejskich, co może negatywnie wpływać na ich szanse na rynku pracy. Średnio 55% dorosłych w UE w wieku 25-34 lat zamieszkałych w miastach posiada wykształcenie wyższe, podczas gdy wśród osób z obszarów wiejskich ten wskaźnik wynosi jedynie 34%[15].

Program Horyzont Europa i INNOVFUND

Program Horyzont Europa stanowi najważniejszy element polityki Unii Europejskiej, którego celem jest finansowanie badań naukowych i innowacji, dysponujący budżetem w wysokości 95,5 miliarda euro. Inicjatywa ta wspiera działania mające na celu przeciwdziałanie zmianom klimatycznym oraz przyczynia się do zwiększenia konkurencyjności i wzrostu gospodarczego w UE[16].

Najwięksi odbiorcy finansowania programu Horyzont 2020 (źródło: opracowanie własne na podstawie K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW).

Autorzy raportu OSW wskazują, iż wiele państw Europy Środkowej, otrzymały znaczną część funduszy strukturalnych i inwestycyjnych z Unii Europejskiej, głównie przeznaczonych na rozwój infrastruktury. Warto jednak zauważyć, iż wykorzystanie tych środków było zróżnicowane, a niektóre państwa napotykały na trudności administracyjne, chociaż widoczne były także poprawy dzięki przedłużonym terminom. Program Horyzont Europa przez cały czas faworyzuje kraje UE-15, jednak Komisja Europejska podejmuje działania, aby zapewnić bardziej sprawiedliwy podział funduszy na badania i rozwój[17].

Program INNOVFUND, uruchomiony przez Komisję Europejską w 2020 roku, stwarza możliwości zwiększenia inwestycji związanych z transformacją energetyczną oraz rozwoju technologii przyjaznych środowisku w Europie. Ma on być jednym z największych programów wspierających innowacyjne technologie niskoemisyjne, a finansowanie ma pochodzić z przychodów uzyskiwanych z unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji. Do tej pory na realizację programu przeznaczono 6,5 miliarda euro[18].

Najwięksi odbiorcy funduszy z programu INNOVFUND to Niemcy, które otrzymały 1,1 miliarda euro, oraz Szwecja z kwotą 933 milionów euro. Francja uzyskała 623 miliony euro, a Norwegia (poza UE) 566 milionów euro. Belgia otrzymała 535 milionów euro, natomiast Polska zrealizowała pięć projektów na łączną kwotę 304 milionów euro. Wśród innych beneficjentów z Europy Środkowej znajdują się Bułgaria (190 milionów euro), Chorwacja (126 milionów euro), Austria (51 milionów euro), Czechy (19 milionów euro), Litwa (2,6 miliona euro) oraz Słowenia (2,2 miliona euro)[19].

Wnioski

Pomimo istotnego wzrostu gospodarczego państw Europy Środkowej, zauważalne jest znaczne zróżnicowanie na poziomie rozwoju poszczególnych regionów UE, co negatywnie wpływa na poziom innowacyjności w tym obszarze.

Kraje Europy Środkowej charakteryzują się znacznymi nadwyżkami w handlu, w relacjach z UE, jednocześnie zmagają się one z deficytem handlu z państwami spoza UE. Przyczynia się to do malejącej konkurencji technologicznej, rosnących kosztów energii oraz rozbudowanej biurokracji.

Pomimo ogólnego spadku wolumenu emisji na terenie UE, region Europy Środkowej charakteryzuje się wysoką intensywnością emisji CO2, co wynika z dziedzictwa przemysłowego i dotychczasowych inwestycji w sektorze produkcyjnym. Niektóre państwa tego regionu, takie jak Polska, notują stały wzrost emisji CO2.

Obecnie Europa traci na konkurecyjności, z uwagi na dominującą obecność Niemiec i Francji. Dodatkowo, sukcesywnie spada poziom zatrudnienia ludzi z regionu Europy Środkowej na kluczowych stanowiskach w instycjach UE. Stawia to Europę Środkową w niekorzystnej pozycji, a także przyczynia się do rozwoju problemów związanych z jednolitym rynkiem.

Pomimo spadku bezrobocia w krajach UE, zauważalny jest postępujący trend starzejącego się społeczeństwa. Problem pogłębia relatywnie niski współczynnik dzietności, niezezwalający na prostą zastępowalność pokoleń.

Polityka wspólności UE nie gwarantuje wyrównania szans pomiędzy państwami Wspólnoty. w tej chwili zauważalne są znaczne różnice pomiędzy członkami przyjętymi przed 2004 rokiem, oraz po tym okresie. Do najważniejszych problemów zaliczana jest przestarzała infrastruktura oraz opóźnienia biurokratyczne.

Bibliografia

[1] K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/OSW_Report-A%20glass-half-full_net.pdf, s. 9 (dostęp: 5.10.2024).

[2] Regiony w Europie Środkowo-Wschodniej: Tendencje i czynniki rozwojowe, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych Uniwersytet Warszawski, https://www.ewaluacja.gov.pl/media/23085/rrit_064.pdf (dostęp: 3.09.2024).

[3] Europe’s innovation performance steadily improving but at different speeds between Member States, European Commission, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_24_3666 (dostęp: 10.09.2024).

[4] K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/OSW_Report-A%20glass-half-full_net.pdf, s. 16 (dostęp: 5.10.2024).

[5] Pozycja UE w światowym handlu: dane liczbowe (infografiki), Parlament Europejski, https://www.europarl.europa.eu/topics/pl/article/20180703STO07132/pozycja-ue-w-swiatowym-handlu-dane-liczbowe-infografiki (dostęp: 7.09.2024).

[6] D. Ciesielska-Maciągowska, D. Klimczak, M. Skrzek-Lubasińska, Central and Eastern European CO2 Market—Challenges of Emissions Trading for Energy Companies, Energies 2021, 14(4).

[7] The European Union needs to speed up competitiveness reforms, European Economic and Social Committee, https://www.eesc.europa.eu/en/news-media/press-releases/european-union-needs-speed-competitiveness-reforms (dostęp: 14.09.2024).

[8] K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/OSW_Report-A%20glass-half-full_net.pdf, s. 25 (dostęp: 5.10.2024).

[9] Commission warns of shrinking workforce in many EU regions, Euroactiv, https://www.euractiv.com/section/economy-jobs/news/commission-warns-of-shrinking-workforce-in-many-eu-regions/ (dostęp: 18.09.2024).

[10] Fertility statistics, Eurostat, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Fertility_statistics (dostęp: 05.10.2024).

[11] Ibidem.

[12] K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/OSW_Report-A%20glass-half-full_net.pdf, s. 27 (dostęp: 5.10.2024).

[13] Commission warns of shrinking workforce in many EU regions, Euroactiv, https://www.euractiv.com/section/economy-jobs/news/commission-warns-of-shrinking-workforce-in-many-eu-regions/ (dostęp: 18.09.2024).

[14] Inequalities unmasked: Reality of disparities across the EU, Eurofound, https://www.eurofound.europa.eu/en/blog/2024/inequalities-unmasked-reality-disparities-across-eu (dostęp: 18.09.2024).

[15] Inequalities unmasked: Reality of disparities across the EU, Eurofound, https://www.eurofound.europa.eu/en/blog/2024/inequalities-unmasked-reality-disparities-across-eu (dostęp: 18.09.2024).

[16] Horizon Europe, European Commission, https://cinea.ec.europa.eu/programmes/horizon-europe_en (dostęp: 5.10.2024)

[17] K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/OSW_Report-A%20glass-half-full_net.pdf, s. 41 (dostęp: 5.10.2024).

[18] Innovation Fund, European Commission, https://cinea.ec.europa.eu/programmes/innovation-fund_en (dostęp: 23.09.2024).

[19] K. Popławski, S. Baniak, A glass half full Searching for new sources of economic growth in Central Europe, OSW, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/OSW_Report-A%20glass-half-full_net.pdf, s. 41-42 (dostęp: 5.10.2024).