25 lat samorządu terytorialnego III RP. Jest wciąż niedoceniany

Zdjęcie: 25 lat samorządu terytorialnego

Agencja Informacyjna: W roku 2024 obchodzimy 25 lat samorządu terytorialnego w Polsce. Ten jubileusz to dobry moment do zastanowienia się czym jest jest samorząd i czy doceniamy jego znaczenie?

Samorządy terytorialne w obecnym kształcie mają już 25 lat. Tyle czasu minęło od ustanowienia nowej Konstytucji i rozpoczęcia reformy administracyjnej. Ustrój Polski nie zmienił się z dnia na dzień. Nie da się jednak zaprzeczyć iż funkcjonowanie naszego państwa zmieniło się w znaczący sposób. Wszyscy pamiętają o zmianach w administracji centralnej, np. przywrócenie Izby Wyższej (Senatu), a mało kto docenia znaczenie samorządów.

25 lat samorządu terytorialnego

25 lat samorządu terytorialnego w Polsce.

Znaczenie samorządów – decentralizacja

Pojęcie decentralizacji uznaje się za jeden z najbardziej istotnych elementów ustroju III RP. W doktrynie wręcz uznaje się decentralizację za tzw. zasadę ustrojową. Ustrojodawca już w pierwszym rozdziale Konstytucji ustanawia w art. 15 ust. 1 “Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej.” Na czym polega decentralizacja? Jak wiele podstaw nowego ustroju jest to przeciwieństwo stanu poprzedniego, czyli scentralizowanego charakteru władzy publicznej w PRL.

Jaka jest rola samorządu (nie tylko terytorialnego)?

Cechą centralistycznego systemu jest hierarchiczne podporządkowanie niższych szczeblem organów administracji wyższym, a więc brak samodzielności. Decentralizacja w praktyce polega na tym iż organy samorządu terytorialnego działają na własną odpowiedzialność i we własnym imieniu. Ta samodzielność jest istotą samorządów zresztą nie tylko terytorialnych.

Kto kontroluje samorządy terytorialne?

Oczywiście brak ścisłej podległości nie oznacza kompletnej braku relacji pomiędzy administracją rządową a samorządową. Art. 171 ust. 1 podaje: “Działalność samorządu terytorialnego podlega nadzorowi z punktu widzenia legalności”. Mamy więc kwestię nadzoru pod względem przestrzegania prawa.

Samorząd nie jest “państwem w państwie”

Organy samorządu nie działają w oderwaniu od organów centralnych. Nie mamy państw w państwie. Samorządy są integralnym elementem państwa i jak stanowi art. 16 ust. 2 Konstytucji: “Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność.” To oznacza iż samorządy terytorialne mają władztwo publiczne nadane przez samo prawo. Posiadają tę samą władzę co rząd czy prezydent, a umieszczenie treści przepisu w pierwszym rozdziale Konstytucji znowu potwierdza wagę samorządów terytorialnych dla ustroju. W drugim zdaniu tego ustępu znajdujemy expressis verbis potwierdzenie kwestii samodzielności o czym było wcześniej.

25 lat samorządu terytorialnego. Władza ludowa

Ciężko stwierdzić czy się śmiać czy płakać na przymiotnik “ludowy”. Ludowość państwa pod wieloma względami była iluzoryczna. Widać to gdy przytoczymy dwa przepisy aktualnej Konstytucji. Art. 11. ust. 1 “Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.” oraz art. 169 ust. 2 “Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i realizowane są w głosowaniu tajnym. Zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa.”

Pierwszy artykuł zapewnia pluralizm polityczny to znaczy istnienie więcej niż jednej partii politycznej. Komunizm choć często pozoruje pluralizm partii, w praktyce zawsze oznacza monopartyjność. Zdaje się to być powiązane z innymi cechami państw komunistycznych, chociażby z negatywnym nastawieniem do wolności słowa.

Nie zapewniając pluralizmu politycznego, nie zapewnimy prawdziwej demokracji. Jest to jednocześnie coś oczywistego i nieoczywistego. Coś o czym część Polaków zdaje się nie pamiętać, a wystarczy sobie przypomnieć kto sprawował władzę w państwie i jak traktowano działaczy opozycji.

Drugi artykuł będzie więc nam uzupełnieniem pierwszego. Mamy zapewniony pluralizm polityczny, a mając prawa wyborcze możemy wybierać osoby do organów samorządów. Całość obrazu zarysowuje dużą różnicę między starym a nowym systemem. Ktoś może powiedzieć iż prawa wyborcze za PRL były obywatelowi zapewnione. Formalnie może i tak, jednak jaki wpływ miało głosowanie na wyniki głosowania? Na ile naród Polski sam stanowił o sobie i tworzył niepodległe państwo? Nowy ustrój Polski formalnie i praktycznie zapewnia egzekwowanie czynnego prawa wyborczego, a więc zapewnia by realnie naród był suwerenem.

25 lat samorządu terytorialnego w Polsce

25 lat samorządu terytorialnego: Suweren

Jedną z ciekawych różnic pomiędzy starą a obecną konstytucją jest sprawowanie władzy przez naród: Konstytucja PRL daje możliwość władzy tylko pośrednio przez przedstawicieli; nowa pośrednio lub bezpośrednio. Pozornie mała różnica, a to jedno słowo zdaje się nam mówić: ustrojodawca nie boi się przyznać suwerenowi pełnej władzy.

Tymczasem poprzednia władza ludowi tylko pozoruje duży wpływ na państwo. Pełnienie władzy bezpośrednio oznacza w praktyce m.in. możliwość uczestniczenia w referendum. Komuniści zorganizowali zaledwie dwa referenda z czego jak wiadomo referendum w 1946 bezpardonowo zafałszowano. Referendum jest bardzo ciekawym i obszernym tematem który w przyszłości będzie omówiony w innym tekście na AI.

25 lat samorządu terytorialnego: Blisko obywatela

Jeśli obywatel ma mieć wpływ na państwo, to państwo powinno być blisko obywatela. Art. 4 ust. 3 Europejskiej Karty Samorządów Lokalnym: “Sprawowanie odpowiedzialności publicznych powinno, ogólnie biorąc, przypadać w pierwszej kolejności władzom najbliższym obywatelom. Powierzenie odpowiedzialności innej władzy musi brać pod uwagę zakres i naturę obowiązku oraz wymagania skuteczności i ekonomii.”

Władza najbliższa obywatelowi to nie Rada Ministrów czy Sejm. Są to gminy, powiaty, województwa. Ciężko sobie wyobrazić iż w Sejmie omawiane są problemy dotyczące pojedynczych gmin. jeżeli sejm miałby się zajmować dosłownie wszystkimi sprawami od tych ogólnokrajowych po najmniejsze najbardziej regionalne to jaki ustrój powinna izba przyjąć? Tematów byłoby za dużo co paraliżowałaby skuteczność parlamentu. Skupmy się zaledwie na ustawodawstwie: sejm IX kadencji uchwalił 662 ustawy. Teraz wyobraźmy sobie iż do tego dochodzą nam potrzeby prawie dwóch i pół tysiąca gmin, ponad trzystu powiatów i szesnastu województw.

Przy takiej perspektywie zaczynamy rozumieć jak niedoceniana jest rola samorządów terytorialnych. Oko publiczne przykuwa uwagę do wszelkich emocji wokół sejmu, senatu czy rady ministrów. Posłowie i senatorowie mogą zdawać się być blisko, bo najwięcej o nich w mediach. W rzeczywistości to rada gminy czy starosta są faktycznie swoim działaniem bliżej obywatela.

To na rzecz gminy, jako podstawowej jednostki samorządu regionalnego, domniemuje się kompetencje. Dowód na to znajdujemy w poniższych artykułach Konstytucji.

• Art. 163. Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych.
• Art. 164. 1. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina.
• Art. 164. 3. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego.

Lokalnie. Bilans doświadczeń 25 lat samorządu terytorialnego w Polsce

25 lat samorządu terytorialnego to czas na zadanie sobie ważnych pytań. Jak dużo wiesz czytelniku o swojej gminie? Co wiesz o swoim powiecie? Czy mają dla ciebie większe znaczenie informacje ogólnokrajowe czy lokalne? Żyjąc globalnie, w natłoku informacji z całego świata, można zapomnieć o tym co jest wokół nas. Patrzymy szerokim obiektywem na cały glob i umyka nam co najbliższe. A najwięcej wpływu mamy na swoje lokalne środowisko. Warto o tym pamiętać myśląc chociażby o najbliższych wyborach samorządowych, które będą de facto główną częścią obchodów 25 lat samorządu terytorialnego.

Agencja Informacyjna, AI Lokalnie /EMK/ 10.01.2023