Żaba jest istotą nie do przecenienia w kulturze polskiej i jej znaczenie jest wręcz esencyjne. Jest to ściśle związane z wysoką ilością rozlewisk na terenie kraju, w tym największym rozlewiskiem w Europie. Nie bez powodu Adam Mickiewicz opisywał Rzeczpospolitą jako „żabską lądami i wodami”. w tej chwili część z mokradeł nich wyschła, ale jeszcze niedawno było ich znacznie więcej - rozlewiskiem był między innymi Mokotów (staropol. mokot – bagno).
Już „Kronika Ziemi Pruskiej” Piotra z Dusburga wspomina o tym, iż żaby uważano za bogów, choćby wyróżniając je na liście innych zwierząt. Śląski Katalog Magii Rudolfa z XIII wieku, praktyki magiczne związane z żabami opisuje jako „Nie dające się opisać słowami”. Żaby są jednym z najczęściej występujących postaci w mitologii. Zamiana mężczyzny czy kobiety w żabę jest motywem wariantów o arystokracie przemienionym w tą istotę. Istotne są też połączone w jedno trzy podania o żabach, w którym w pierwszym składanie ofiar z jedzenia żabie daje zdrowie ludziom, zaś jej zaniedbanie oznacza dla nich śmierć, na zasadzie powracającego zła. Drugie podanie mówi zaś o żabie jako o istocie, która w zamian za szacunek daje bogactwo. Żaby w niektórych historiach, pojawiają się jako heroldowie przeznaczenia, wchodząc kobietom do kąpieli i oznajmiając im swoim głosem np. narodziny córki. Żaby stanowią też jedne z najczęstszych bohaterów historii zawierających głęboki morał, takich jak Żaba i Jastrząb. Prócz tego występuje motyw, według którego kobieta zachoruje jeżeli żaba stworzy gniazdo z jej ściętych włosów. Żaby często były uważane za istoty magiczne i wróżki. Wierzono, iż żaby posiadają moc przynoszenia szczęścia, ochrony domu przed złymi duchami oraz przynoszenia płodności. Niektórzy ludzie wierzyli, iż dotknięcie żaby przyniesie im szczęście lub spełnienie życzenia. Spotkanie żaby w domu mogło być uważane za znak nadchodzącego dobra lub zmiany.
Żaby często również pojawiały się w przesądach dotyczących pogody. Wierzono, iż ich zachowanie może przewidzieć nadchodzącą burzę lub deszcz. W niektórych regionach Polski żaby były uważane za nosicieli wiosny i odrodzenia, a ich obecność była powiązana z zbliżającym się przesileniem wiosennym. Znaczenie żaby jest ambiwalentne, zróżnicowane gatunkowo. Z jednej strony jest traktowana jako istota, której potężna moc może być niebezpieczna, z drugiej otaczana ochroną i postrzegana bardzo pozytywnie. Najbardziej neutralny sposób jej prezentacji występuje mitach, w którym konfrontuje się z innymi zwierzętami.
W tekstach żaby nierzadko tworzą kolekcję z bocianem. W świecie mitów ajtiologicznych wzajemny układ między zwierzętami jest efektem procesu lokalnego odmiany popularnego na świecie mitu o potopie:
Bóg pozbierał te wszystkie gadziny takie różne: żaby, jaszczurki, wszystko to do worka pozwiązywał. Miał to wyrzucić. Ale interesujący był ten Wojtek, wziął rozwiązał. Co tam jest. A to się to wszystko rozlazło szybko. Ach, puściłeś ty to wszystko paskudztwo, to teraz będziesz do końca życia chodził. I zbierał, i taka… Nos mu urósł i nogi duże, łapy…
W różnych wariantach tego mitu obecnego w całej Polsce, zamiast Wojtka występuje też Ewa lub Maryja.
Działanie bociana skazane jest jednak na niepowodzenie, gdyż żab jest tak dużo, iż do końca świata nie uda się ich zebrać.
Historie ajtiologiczne wyjaśniają także niektóre adekwatności żab, m.in. brak brzydkiego zapachu.
Kiedy Pan Jezus żył na świecie, jeden chłop wyszedł na łąkę siec i z despektu pościnał głowy czworgu małym żabkom. Matka tych dzieci, widząc Najświętszą Pannę chodzącą po onej łące mocno zafrasowaną, iż jej Żydzi zamordowali Chrystusa Pana, odezwała się do Matki Boskiej: „Moja Pani, niech się Pani nie martwi, bo ja miałam czworo dzieci, a chłop mi je ściął”. Wdzięczna była Matka Boska żabie za tę pociechę i podziękowawszy pięknie, powiedziała jej te słowa: „Żeś była taka dobra i w moim frasunku pocieszyła mię, już się twój potomek nigdy nie zaśmierdzi”. To też dziś można zabitą żabę byle gdzie schować, a ona się nie zaśmierdzi.
W opowieściach ajtiologicznych żaba jest stworzeniem zwykle waloryzowanym pozytywnie. Ukazywana jest jako istota, która mimo odstręczającego wyglądu ma dobre serce, za co zostaje doceniona i pobłogosławiona. Przedstawiana jest jako zwierzę pomocne ludziom, zdolne do poświęceń dla innych:
Jak Noe wybudował arkę, wziął do nij wszystkie zwierzęta po parze. Skoro juz niemało buło wody, tak mys wydziurawiła arkę; zacęła sio woda lać do nie, ale żaba zaraz zatkała sobąm dziurę i uratowała ludzi
Z postrzeganiem żab wiąże się zasada, która mówi, iż płazów zabijać, z powodu ich mocy. Jednocześnie żaba jest stworzeniem chronionym, także z powodu wyobrażeń mówiących o tym, iż stanowi dusze zmarłych.. Obowiązująca zasada ochrony płazów łączyła się z przekonaniem, iż potrafią one egzorcyzmować wodę w studni ze złych mocy oraz mają adekwatności lecznicze.
Zakaz zabijania żab wiązał się przede wszystkim z lękiem przed skutkiem. Mówiono, iż kontakt z płazem, a zwłaszcza jego zabicie, może przynieść karmę w postaci nieszczęścia, np. ktoś umrze, dostanie krost na twarzy. Wierzono też, iż żaby mogą powodować choroby, bowiem wpełzają przez otwarte usta do wnętrza śpiącego człowieka. Zamieszkują tam, przyczyniając się do wielu chorób i dolegliwości, np. wywołują burczenie w brzuchu. Równie poważne konsekwencje wywoływać miała żaba śpiąca pod łóżkiem.
Pewna dziewczynka siedem lat skrzypiała, była chora i leżała w łóżku. Pewnego dnia poproszono wiedźmę, aby zobaczyła, co dziecku jest. Ta przyszła, kazała odsunąć łóżko i wyrwać deskę od podłogi. Znaleziono tam ropuchę, którą następnie zabito. To ona właśnie skrzypiała i męczyła dziecko
W podaniach wierzeniowych żaba jest tak mocno kojarzona z chorobą, iż zarówno niedomagania ludzi, jak i zwierząt określa się wyrazem „żaba”, np. dolegliwości jamy ustnej, jak i boleści bydła.
Na targu w Olsztynku stała sztuka bydła na pozór zupełnie zdrowa; naraz zaczęła się rzucać na ziemię. Ludzie mówili, iż ma żabę. W takim razie bierze się obrus, pokrywa się nim grzbiet bydlęcia i kąsa się grzbiet przez obrus od szyi do krzyża. Tym sposobem żaba ustępuje.
Żabę chroniono także ze strachu przed urodzeniem dziecka podobnego do płaza, przed bólem oczu, utratą zębów, śmiercią, zanikiem mowy, do czego miała przyczyniać się jej obecność w pobliżu domostw ludzkich.
Dziewczyna słowacka kazała uciekać przed żabą, a zwłaszcza nie otwierać przy niej ust, bo ile zębów żaba człowiekowi policzy, tyle mu ich wypadnie
Żaba w przekazach przedstawiana bywa także jako wywołująca nieszczęścia np. kumkanie miało zapowiadać śmierć, a ujrzenie pierwszy raz ropuchy na wiosnę wróżyło odejście kogoś z rodziny. Wierzono, iż z zachowania żaby i jej wyglądu można przewidywać również pogodę, np. skrzekot lub sucha żabia skóra oznaczały nadejście deszczu, mokra skóra – ładną pogodę. Przywoływanie deszczu związane z rechotaniem bierze się z postrzegania żaby jako zwierzęcia lunarnego. Stąd m.in. legendy przekazujące wyobrażenie żaby na księżycu.
Wróżby dotyczące pomyślności na cały rok związane były także z miejscem przebywania żaby. Kto zobaczył płaza w trawie, wierzył, iż będzie miał szczęście, kto w wodzie – nieszczęście.
W przekazach wierzeniowych żaba łączona była również z alchemią oraz lecznictwem, np. proszek z jej ciała wsypany wrogowi do alkoholu mógł spowodować okropne cierpienia, dotknięcie płaza skutkować miało pojawieniem się na skórze człowieka licznych brodawek i pryszczy, z kolei żabi „pot” doprowadzał do ślepoty.
W podaniach wierzeniowych stworzenie mające głowę żaby, a ciało człowieka w zamian za listki święconego ziela sprawiało, iż krowy darczyńcy dawały dużo mleka:
Przy folwarku „Pod lipkami” są dwa drzewa pozostałe z parku hrabiego Potockiego. Pod temi drzewami jest żabka, która ma głowę żaby a resztę ciała ma podobną do ciała ludzkiego. Gdy gospodynie powrócą z Kęt, każda idzie pod te drzewa, ale jedna o drugiej nie może wiedzieć, i rzuca dziewięć razy po listku święconego ziela. Ta żabka nic nie je przez rok cały, tylko w Wielki Piątek święcone ziele. Która z kobiet przyszła pierwsza, to żabka zjadła jej listki i tej kobiecie dawały krowy dużo mleka przez cały rok
Szczególnym rodzajem żaby jest ropucha. Podania charakteryzują ją jako burą, wielką i niszczącą muchy. Jej postać także może przybierać czarownica np.
Ropucha w izbie oznacza nieszczęście. Mazur czuje odrazę do żab i ropuch, mniema bowiem, iż czarownice chętnie przybierają postać tych zwierząt. Żaba w izbie oznacza czarownicę, mającą złe zamiary. Trzeba ją wziąć szczypcami od pieca i tym sposobem wyrzucić z izby.
Żaba w podaniach bywa symbolem zarówno czarownicy, jak i śmierci. Zdarza się, iż może przybrać jej postać zaczarowana kobieta:
No i potem jedna tak: zboża kłosy objadają. No, ktoś objada kłosy. No i ten poszedł tam do znachora, a znachor mówi tak, słuchaj, będzie ropucha taka – a rapucha to wiecie, taka żaba – no i weź sierzp, i tej rapusie po głowie postukaj trochę. Tylko nie zabijaj jej, ale postukaj po głowie. No i tak zrobił. Poszedł do sąsiada, tam coś porozmawiać. Patrzy – żonka głowa obwiązana calutka. A to była żonka – kłosy ścinała! No i takie byli czary.
Z jednej strony nawiązuje do negatywnego wizerunku z podań wierzeniowych, bowiem ropucha żyjąca pod łóżkiem królewny bądź mieszkająca w studni staje się przyczyną choroby lub suszy. Z drugiej, bywa waloryzowana pozytywnie, gdyż z bliżej nieznanych powodów w jej postać zostaje zaklęta panna, którą musi odczarować młodzieniec. Opowieści tego typu traktują o tym, jak król wysyła trzech synów, by ożenili się tam, gdzie doleci ich strzała. Jedna z nich najmłodszego z braci– trafia na łąkę, przy żabie i to ona zostaje jego wybranką. Monarcha stawia następnie zadania żonom trzech synów, które mają upiec placek i zrobić dywan, z czego ponownie najlepiej wywiązuje się żaba. Mężczyzna dzięki małżonce wygrywa zawody, ale martwi się, iż jego wybranka jest zwierzęciem, ale ostatecznie dochodzi do odczarowania kobiety.
Królewna zaklęta w żabę pojawia się także w innych wątkach. W realizacjach można ją odczarować też pocałunkiem. Żaba, bowiem powiązana jest także z rodzicielstwem. Żaba w tradycji uchodziła za symbol urodzaju roślin i dzietności zwierząt i ludzi, a łączyło się to z jej zasypianiem w mule i budzeniem się na wiosnę oraz metamorfozą podczas cyklu. Związki żaby z początkiem życia wykorzystywano w magii. Zgodnie z wierzeniem, aby zjednać sobie wybranka, należało przekłuć parzące się żaby igłą. Następnie tą samą igłą trzeba było zszyć ubranie chłopca z suknią dziewczyny.
Mocz żab wywoływał ślepotę, mówienie o niej w obecności dzieci wywoływało pryszczę na podniebieniu. Słyszano o tysiącach żab, które w nocy rzuciły się na człowieka, aby pomścić zabitą rodaczkę. Żaba posiadała adekwatności również lecznicze i wierzono, iż spada na ziemię wraz z deszczem. Namoczona w wódce i wcierana na twarz i piersi leczyła padaczkę, a między plecy – astmę. Spierzchnięte usta leczyło pocałowanie żaby. Maść z wnętrzności żab powodowała porost włosów. Jednak gdy żaba napluła na człowieka, jego rodzice niedługo umierali. Żaba umiejscowiona w sadzie, stawała się patronką, która pomagałą drzewom owocować. Proszek z żaby wysypany na pierś śpiącej kobiety, sprawiał iż wyjawiała ona swoje sekrety. jeżeli żaba przez siedem lat nie słyszała dźwięku dzwonu potrafiła przemienić się w smoka. Ropucha była na tyle potężna, iż ani dało się jej zabić widłami, była też ognioodporna. Rozsypany na pastwisku proch z ropuchy rzucał klątwę na owce. Proch z ropuchy był lekiem na puchlinę, a maść leczyła parchy. Robiono też płyn z ropuchy, którym polewano bydło, aby stało się zdrowsze i tłustsze. W niektórych historiach pojawia się motyw ropuchy, której życie uratował człowiek, w zamian zaś ona oferuje jej bogactwo w pałacu na bagnach.
Żaba stanowi nieodłączny element kultury polskiej po dziś dzień, szczególnie jako motyw pozytywny. Ma istotną rolę w grach komputerowych (Kangurek Kao, Reksio, Wiedźmin), serialach (Kulfon i Monika, Miś Fantazy, Domisie), grach planszowych (Frogi, Leniwe Żaby, Żaby czy Kraby, Hooop!). Żaba była logiem Przeklej.net, zaś „Żabka” stanowi najpopularniejszą w Polsce sieć sklepów. Ponadto żaba jest logiem najpopularniejszej polskiej marki serków. Figurki żab, występujące w sklepach w setkach wariantów, stanowią jedne z najpopularniejszych pamiątek turystycznych z polski.
Wiele jest miejscowości takich jak „Żabi Port”, „Żabia Wola”, „Żabie Dołki” czy „Żabie Rechotki”. W Polsce występują choćby tzw. Muzea Żaby, z którego największe mieści się w Kudowie-Zdroju, zawierające 3 000 rodzajów figurek. Duże pomniki żab można znaleźć np. w Warszawie, Olsztynie, Elblągu, Skrzecznem, Toruniu, Bielsko-Białej, Krakowie, Katowicach i innych miejscowościach. Określeniem „Żaba” nazywa się restauracje i ronda. W Warszawie istnieje choćby wieżowiec „Żaba Tower”. Wedel stworzył cukierki w kształcie żab. Całość dopełnia import niemieckich żelków-żab – Quaxi’ów. Około 400 przedsiębiorstw w Polsce tytułuje się nazwą „Żaba”, a około 300 nazwą „Frog”. O Żabach pisał Mickiewicz, Brzchwa, Musierowicz, Zaleska, Nizurski, Na dodatek bocian jako symbol, koreluje z żabą jako symbolem. Żaba to sine qua non istnienia polski jaką znamy. Zarówno na płaszczyźnie kulturowej jak i krajobrazowej.
