Yang Zhenning (1922-2025) – chiński noblista, który połączył Wschód i Zachód

2 godzin temu

Yang Zhenning – geniusz fizyki, most między cywilizacjami

Dla większości polskich czytelników nazwisko Yang Zhenning (znane też jako Chen-Ning Yang) może brzmieć obco – choćby dlatego, iż w Polsce rzadko mówi się o chińskich laureatach Nagrody Nobla. Tymczasem w Chinach kontynentalnych Yang Zhenning jest postacią legendarną: nie tylko jednym z najwybitniejszych fizyków XX wieku, ale także symbolem patriotyzmu, mądrości strategicznej i mostu między Chinami a światem naukowym. Jego śmierć 18 października 2025 roku w wieku 103 lat została ogłoszona z takim szacunkiem, z jakim w Chinach zwykle pisze się i mówi o śmierci członków najwyższych kręgów władzy – co samo w sobie mówi wiele o jego znaczeniu.

Kim był Yang Zhenning?

Urodzony 1 października 1922 roku w Hefei (prowincja Anhui), Yang wychował się w środowisku akademickim – jego ojciec był wykładowcą matematyki na Uniwersytecie Tsinghua w Pekinie. Jego edukacja przerodziła się w podróż intelektualną przez najtrudniejsze czasy w historii Chin: wojnę chińsko-japońską, ucieczkę do Kunmingu, studia na Uniwersytecie Południowo-Zachodnim (tzw. Southwest Associated University), a potem wyjazd do Stanów Zjednoczonych w 1945 roku jako stypendysta rządu chińskiego.

W 1957 roku, wspólnie z Tsung-Dao Lee, otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki za odkrycie łamania parzystości w oddziaływaniach słabych – rewolucyjne odkrycie, które podważyło dotychczasowe przekonania o symetrii we wszechświecie. Był to pierwszy raz, gdy Chińczycy (choć z obywatelstwem amerykańskim) zostali uhonorowani Noblem w nauce.

Jeszcze ważniejsze dla rozwoju współczesnej fizyki było jednak jego wcześniejsze osiągnięcie – teoria Yanga-Millsa z 1954 roku, stworzona wspólnie z Robertem Millsem, uczniem Yanga. Ta teoria stała się fundamentem Modelu Standardowego fizyki cząstek, łączącym oddziaływania elektromagnetyczne, słabe i silne. Dziś teoria Yanga-Millsa jest uznawana za jedną z trzech filarów fizyki nowoczesnej – obok równań Maxwella i ogólnej teorii względności Einsteina.

Patriotyzm bez propagandy

Choć przez dziesięciolecia mieszkał w USA, Yang nigdy nie zapomniał o Chinach. Już w 1971 roku – na długo przed normalizacją stosunków chińsko-amerykańskich – jako pierwszy znany uczony chińskiego pochodzenia odwiedził Chiny Ludowe. Spotkał się z przyjacielem z dzieciństwa, Deng Jiaxianem, jednym z „ojców chińskiej bomby atomowej”.

Od tamtej pory stał się głównym inicjatorem wymiany naukowej między Chinami a Zachodem. W latach 80. i 90. organizował stypendia, pomagał chińskim naukowcom w wyjeździe na Zachód, a później – w powrocie do Chin. W 1997 roku pomógł stworzyć Centrum Badań Zaawansowanych na Uniwersytecie Tsinghua, które w 2009 roku przekształciło się w Instytut Badań Zaawansowanych im. Yanga – dziś jeden z najważniejszych ośrodków teoretycznych w Azji.

W 2015 roku, mając 93 lata, oficjalnie zrzekł się obywatelstwa amerykańskiego i został pełnoprawnym członkiem Chińskiej Akademii Nauk – symboliczny gest, który w Chinach został odebrany jako ostateczny powrót do korzeni.

Głos rozsądku w debacie naukowej

Yang Zhenning nie bał się też zajmować kontrowersyjnych stanowisk. W 2016 roku publicznie opowiedział się przeciwko budowie gigantycznego zderzacza cząstek (CEPC) w Chinach, argumentując, iż koszt ponad 20 miliardów dolarów byłby „bezdenną studnią” w kraju, w którym miliony ludzi przez cały czas żyją w ubóstwie. Jego list otwarty wywołał burzliwą debatę w chińskim środowisku naukowym – i ostatecznie wpłynął na decyzję władz, by nie przyspieszać realizacji projektu. To pokazało, iż Yang nie był tylko „żywą relikwią”, ale aktywnym, myślącym strategicznie doradcą narodowym.

Spuścizna Yanga w Chinach

Instytut Badań Zaawansowanych w Tsinghua kształci pokolenia młodych fizyków teoretycznych. Badania nad teorią Yanga-Millsa, równaniem Yanga-Baxtera (kluczowym w fizyce statystycznej i teorii kwantowej) oraz strukturami geometrycznymi inspirowanymi jego pracami są aktywnie rozwijane w ośrodkach takich jak:

Instytut Fizyki Wysokich Energii (IHEP) w Pekinie,
Uniwersytet Nankai w Tianjin,
Uniwersytet Sun Yat-sena w Kantonie.

Chińscy naukowcy regularnie publikują prace nawiązujące do jego dorobku – zarówno w dziedzinie fizyki cząstek, jak i matematyki teoretycznej. Co więcej, jego etyka naukowa, nacisk na skromność, prostotę i odpowiedzialność społeczną stały się wzorcem dla młodych uczonych.

Yang Zhenning dla współczesnych Chin

Dla Chin Yang Zhenning to więcej niż noblista. To:

symbol sukcesu chińskiego umysłu na arenie światowej,
most między tradycją a nowoczesnością,
głos rozsądku w erze narodowego przerostu ambicji,
żywy dowód, iż patriotyzm nie musi być hałaśliwy – może być cichy, konstruktywny i oparty na wiedzy.

W czasach rosnącego napięcia między Chinami a USA, jego życie – rozdzielone między dwie cywilizacje, ale zawsze z sercem w Chinach – nabiera jeszcze głębszego znaczenia. Yang pokazał, iż nauka może być narzędziem pojednania, a nie tylko rywalizacji.

Dla Polaków może być nieznany – ale w Chinach jego imię wymawia się z takim samym szacunkiem jak imiona Konfucjusza czy Qina Shi Huanga. Nie dlatego, iż rządzi imperium, ale dlatego iż budował świat wiedzy – i zawsze pamiętał, skąd pochodzi.

Źródła:

Xinhua News Agency, „The Life of Mr. Yang Zhenning”, 18 października 2025
The Paper (Shanghai), artykuł „Yang Zhenning: China Should Not Build a Super Large Collider Today — It Would Be a Bottomless Pit”
Oficjalna strona Instytutu Badań Zaawansowanych, Uniwersytet Tsinghua
Nobel Prize Archive – wywiady i przemówienia Chen-Ning Yanga
Chinese Academy of Sciences – biogram akademika Yang Zhenninga
„Tsinghua University Bulletin”, doniesienia z lat 2015–2025 dotyczące działalności prof. Yanga