Wodne sprawy Cypru

4 dni temu

Zdjęcie: Cypr RC

Polskę dość często zestawia się z Cyprem (dokładniej z greckojęzyczną Republiką Cypryjską, RC) w statystykach dotyczących najniższych zapasów wody. W próbach radzenia sobie z tą sytuacją RC stała się prawdziwym prymusem na polu sztucznej retencji. Władze zbudowały liczne zbiorniki na wszystkich rzekach, zwiększając zdolności retencyjne kraju z ok. 6 mln m³ w 1960 r. do 327 mln m³ w 2009 r. Uczyniło to RC jednym z najwyżej rozwiniętych państw świata pod względem infrastruktury wodnej.

W ostatnich latach zabrano się również za odsalanie wody morskiej. Ma to zahamować intruzję wód Morza Śródziemnego do warstw wodonośnych, a zarazem zapewnić wodę pitną. Trzecim frontem walki z niedoborami stało się dokładniejsze oczyszczanie wód szarych, a potem ich stosowanie w rolnictwie. Mimo tych wszystkich wysiłków w 2008 r. wodę słodką trzeba było dostarczać na wyspę tankowcami z Grecji kontynentalnej [1, 6, 8].

Bogate Południe i biedna Północ

Turecka część Cypru (Cypr Północny) radzi sobie nieco inaczej. Zasilana jest najdłuższym na świecie (107 km, z czego 80,15 km pod powierzchnią morza) wodociągiem podmorskim The Northern Cyprus Water Supply Project, rozpoczynającym się w górach Turcji. Projekt zakończono z rocznym poślizgiem, otwierając uroczyście 8 października 2015 r.

Rury o średnicy 1600 mm wykonano z polietylenu o wysokiej gęstości. Większa jego część biegnie mniej więcej 250 m pod taflą morza. Cała inwestycja kosztowała 450 mln dol. (390 mln euro, zatem 1000 raz mniej niż KPO dla Polski). Rurociąg przesyła rocznie 75 mln m³ wody z jeziora zaporowego przy tamie Alaköprü na potoku Anamur-Dragon w Turcji do zbiornika Geçitköy na Cyprze Północnym. To prawdziwy cud inżynierii w kraju, który wciąż korzysta z cystern, jak w czasach Fenicjan, a większość prywatnych studni trzeba było zasypać z uwagi na zatrucia spowodowane nieszczelnością sąsiednich szamb. Nie może też za bardzo retencjonować zasobów swoich rzek, gdyż potoki płynące na turecką stronę granicy zostały przez cypryjskich Greków przekierowane na ich część. Mowa tu zwłaszcza o ciekach: Yesilirmak, Kamburdere, Madendere, Lefke deres, Ganlidere, Taslidere, Dogance oraz Guzelyurt deres, niosących rocznie 43 mln m³ wody.

Konflikty polityczne, a choćby wojny o wodę nie są tematem nowym. Wspominaliśmy już w Wodnych Sprawach o pracach na Yarlung Tsanpo, odcinających Indie od Brahmaputry. Narasta konflikt Etiopii z Egiptem o wódy górnego Nilu i jego górskich dopływów. Wrócmy jednak do Tureckiej Republiki Cypru Północnego. Powstało tu jedynie 40 zapór ze zbiornikami. Ich pojemność retencyjna waha się od 2 tys. do 4,5 mln m³, a całkowita zdolność do retencji wynieść może 21 mln m³ rocznie [7, 9, 10].

To co zawsze, tylko bardziej

Susze nie są na Cyprze czymś nowym. Od tysięcy lat rolnictwo i handel wyspy cierpiały co 2-3 lata wskutek niedoborów wody. Z uwagi na ogromne znaczenie strategiczne i handlowe, w tej chwili także turystyczne, wynikające z położenia na trójstyku Afryki, Azji Mniejszej oraz Europy, miejsce to pozostaje dość gęsto zaludnione. Według klasyfikacji klimatów Köppena-Geigera wyspa odznacza się typowo śródziemnomorskim, półpustynnym klimatem, z gorącą porą suchą, trwającą od kwietnia do października, oraz chłodniejszą, porą deszczową, ciągnącą się od listopada po marzec.

Niemal 60 proc. opadów przypada na okres od grudnia do lutego. Najwięcej ulew (od 450 do 1100 mm) spada na południowe, nawietrzne zbocza gór Troodos, zwłaszcza w ich partiach podszczytowych. O wiele suchsze pozostają stoki zawietrzne. Najrzadziej pada na środkowych i południowo-wschodnich równinach wyspy (blisko 300–350 mm).

Dane meteorologiczne potwierdzają, iż od paru dziesięcioleci klimat Cypru staje się coraz gorętszy, bardziej pustynny. W latach 1931–1960 spadało średnio 524 mm deszczu rocznie; w latach 1961–1990 już tylko 500mm, a 1971–2000 – mniej niż 460 mm na rok. Zanikły rzeki całoroczne, a potem te wracające regularnie w każdą porę deszczową.

Przez cztery pierwsze lata XXI w. Cypr borykał się z rekordowo małymi opadami, a w konsekwencji wyczerpaniem się lub zasoleniem pokładów wodonośnych. Rok 2008 pozostaje w pamięci wyspiarzy jako czas wyjątkowo silnego kryzysu wodnego. Wznoszenie nowych zapór poprawiło niektóre statystyki, stworzyło wiele dodatkowych miejsc pracy i przyniosło ogromne zyski branży budowlanej [1, 7, 8, 9]. Skorzystały również ptaki wcześniej nie gniazdujące na Cyprze, np. szczudłak, perkozek, krzyżówka, kokoszka wodna i czapla złotawa, czy skrajnie nieliczne do lat 80. XX w. jak czajka szponiasta [2]. W dolnych partiach rzek woda płynie jednak znacznie rzadziej i przestały się odnawiać tamtejsze pokłady wód podziemnych.

Na bezrybiu?

Jeziora zaporowe, a choćby odstojniki oczyszczalni ścieków, bywają błogosławieństwem dla ptaków wodnych, ale co z rybami?! Zwłaszcza wędrownymi. Budowa tam na Cyprze przynajmniej oficjalnie okazała się znacznie mniej szkodliwa niż w kontynentalnej Europie, skoro wody słodkie wyspy z natury były niemal bezrybne. Zdaniem większości badaczy od czasów Kryzysu Messyńskiego (5,96 mln lat temu) w rzekach i jeziorkach Cypru występują tylko 3 gatunki rodzimych ryb: węgorz europejski, ślizg rzeczny Salaria fluviatilis oraz karpieńczyk pręgowany Aphanius fasciatus. Dolne odcinki rzek bywały też odwiedzane przez mugilowate, przede wszystkim rzymski postrach cudzołożników – cefala (łobana) Mugil cephalus.

Trzy pierwsze to szeroko rozpowszechnione, silnie euryhalinowe gatunki, typowe dla wysłodzonych estuariów, zdolne do bytowania zarówno w ciepłych, pełnosłonych morzach, jak i zimnych, słodkich wodach górskich źródlisk w głębi lądu, niekiedy setki kilometrów od ujścia. Współczesna ichtiofauna Cypru jest znacznie bogatsza dzięki zarybieniom. Wyraźnie odróżniają się zoocenozy:

zbiorników zaporowych pstrągowych (gdzie przeważają tęczak i pstrąg potokowy/troć jeziorna);
zbiorników zaporowych węgorzowych/karpiowych (gdzie dominują karpiowate, zarówno sprowadzane celowo karp i karaś chiński, jak i wprowadzane mimowolnie z ich narynkiem krąp, płoć czy ukleja pospolita. Spośród przedstawicieli innych rodzin trafia się pogromczyni komarów malarycznych gambuzja kropkowana i wędkarskie atrakcje: bass wielkogębowy, bass słoneczny, sumik karłowaty plus jakieś tilapie, prawdopodobnie złote bądź nilowe);
wartko płynących rzek i kanałów (ponownie przeważają tęczak i pstrąg potokowy);
dolnych odcinków i ujść rzecznych, skrajnie już nielicznych i/lub funkcjonujących tylko przez kilka tygodni w mocno deszczowe lata [11].

Panie, tu nie ma ryb!

Faktyczne rozmieszczenie i liczebność wyżej wspomnianych gatunków ryb, potwierdzona elektropołowami, wygląda gorzej od deklaracji administracji i biznesu wędkarskiego. Węgorza potwierdzono tylko na 4 z ponad urzędowo istniejących 50 stanowisk. Ślizga rzecznego nie widziano od 2003 r. Co ciekawe, to gatunek często podawany jako przykład z wyspy przez ichtiologów zagranicznych, natomiast nieznany choćby ze słyszenia czy zagranicznych konferencji badaczom i wędkarzom cypryjskim. Prowadzone w ramach citizen science i zakończone w 2023 r. badania przy użyciu eDNA (środowiskowego DNA) nie wykazały obecności tego ślizga [11, 13].

Po raz pierwszy w dziejach wykazano za to obecność typowo morskich chelonów (złocistego Chelon auratus i grubowargiego Chelon labratus), także dalej od ujść. Czyżby wody potoków stały się równie słone, jak nasza Odra? Karpia i klariasa (suma afrykańskiego) Clarias gariepinus hodowali na Cyprze już starożytni Rzymianie. Z drugiej strony pojawiają się głosy, iż rodzima ichtiofauna wyspy mogła być znacznie bogatsza. Wyglądałaby podobnie jak na Madagaskarze, to znaczy składała z większej liczby form endemicznych, pochodzących od morskich przodków [11, 13].

Świat płazów także nie prezentuje się szczególnie bogato. Okazał się za to nader odrębny od sąsiedniej Anatolii, północnej Afryki oraz innych, wielkich wysp Morza Śródziemnego. Na Cyprze występją bowiem jedynie 3 gatunki płazów, w tym 2 endemiczne. Pierwszym jest szeroko rozpowszechniona w Azji Mniejszej, północnej Afryce i południowej Europie rzekotka Savignyego Hyla savignyi. Grupę faunistycznych osobliwości reprezentują niespotykane nigdzie indziej:

ropucha cypryjska Bufotes cypriensis, blisko spokrewniona z naszą ropuchą zieloną;
oraz żaba cypryjska Pelophylax cypriensis, stojąca blisko naszego kompleksu żab zielonych (kleptonu żab: śmieszki, jeziorkowej i wodnej), prawdopodobnie pochodząca do P. bedriagae z Lewantu [1].

Ze strumieniami o chłodnym i wilgotnym mikroklimacie dość mocno związany był świętowąż cypryjski Hierophis cypriensis. Dawniej polował głównie na płazy i ssaki przychodzące do wodopoju. w tej chwili jednak coraz częściej bytuje we fryganie i innych suchych, ale względnie bogatych w pokarm, środowiskach [1].

Jakieś 12–13 tys. lat temu Cypr posiadał własny, endemiczny gatunek karłowatego hipopotama Hippopotamus minor. Rozmiarami przypominał on hipopotama karłowatego z Liberii, choć pochodzić miał od wielkich, doskonale nam znanych hipopotamów Afryki. Bez deszczy zanikną cypryjskie łąki, pełne miejscowych orchidei, gladioli i dzikich tulipanów [1, 7].

Nieszczęścia chodzą parami

Susze nie są jedynym problemem endemicznej flory i fauny Cypru. Dość wspomnieć, iż żadna z firm ogrodniczych, oferujących w UE i USA orchidee, tulipany i mieczyki z wyspy, nie pozyskiwała ich nasion czy cebul legalnie ani nie dysponowała zgodami na dalsze namnażanie i odsprzedaż roślin [3]. Stacja obrączkowania ptaków na półwyspie Karpaz powstała dopiero w zeszłym roku. Cypryjskie prawo zezwala na tępienie takich szkodników, jak drozdy i skowronki polne. Co prawda chwytanie kapturek przy użyciu lepów i sieci zdelegalizowano za okupacji brytyjskiej, ale przez cały czas pozostaje ono ważnym elementem tradycji i miejscowej gospodarki. Mała selektywność tych metod przyczynia się do chwytania setek innych gatunków. Dopiero zaprzęgniecie barkodów eDNA pozwoliło identyfikować ambelopulie serwowane w cypryjskich restauracjach. Nieszczęścia chodzą parami – ptasznicy po obu stronach granicy, jak i na terenie brytyjskich baz wojskowych, sadzą Acacia saligna (IGO zwalczane z urzędu w UE) jako szczególnie dobry gatunek na nęciska [12].

Woda słodsza, ale powietrze brudniejsze

Odsalanie wód morskich to konieczność i powszechna praktyka w krajach Bliskiego Wschodu, Australii czy Kalifornii. Wspominaliśmy już w Wodnych Sprawach, iż trzeba czynić to z głową! Warto sięgnąć po przyjazną dla klimatu energię słońca (które we wschodnim basenie Morza Śródziemnego praży coraz mocniej), ewentualnie wiatru i pływów morskich. Mimo to wciąż gros energii wykorzystywanej na Cyprze do bieżącego odsalania wody, a potem regeneracji filtrów odwróconej osmozy, pochodzi ze spalania paliw kopalnych [6, 7, 9, 10].

W morzu czyściej

Z kiepskim stanem wód słodkich kontrastuje znakomity stan wód morskich. Oba państwa cypryjskie chwalą się najczystszymi kąpieliskami w Europie i na świecie. Kolejnym powodem do dumy staje się harmonijne godzenie rozwoju turystyki z ochroną przyrody, zwłaszcza lęgowisk żółwi morskich. Cypryjskie plaże pozostają ważnymi miejscami znoszenia jaj dla żółwia jadalnego (szylkretu olbrzymiego) Chelonia mydas i dla karetty Caretta caretta. Wspaniałą wiadomością jest powrót mniszki Monachus monachus na brzegi i wody okalające wyspę, w tym narodziny zdrowych focząt. Być może jednak to tylko artefakt obserwacyjny, spowodowany prowadzeniem monitoringu. Uczeni i społecznicy doceniają również akcje ochrony mniej znanych gatunków, szczególnie krytycznie zagrożonej rochy czarnobrodej Glaucostegus cemiculus i małża przyszynki szlachetnej Pinna nobilis [4, 5].

Prognozy na przyszłość nie są zbyt optymistyczne

Przewidywania portalu World Bank Climate Change ostrzegają, iż cały wschodni region Morza Śródziemnego, w tym Cypr, będzie się dalej ocieplał, doświadczając coraz gorszych susz i pożarów. Bardziej uszczegółowione modele klimatyczne dla regionów, stworzone na podstawie modeli cyrkulacji globalnej, po czym przeskalowane do zastosowań regionalnych, sugerują wzrost temperatury o jakieś 3°C w połowie XXI w., zaś o ponad 4°C do końca XXI w. Najbardziej ociepli się w miesiącach letnich, które już teraz są zbyt gorące dla większości turystów. Średnie, roczne opady dalej będą maleć. Ubędzie ich blisko 15-25 proc. Pogłębi to kryzys wodny trawiący rolnictwo i gospodarkę komunalną po obu stronach granicy cypryjsko-cypryjskiej [1, 6, 8, 9].

W artykule korzystałem m.in. z:

Delipetrou, P., Makhzoumi, J., Dimopoulos, P., & Georghiou, K. (2008). Cyprus. In Mediterranean island landscapes: natural and cultural approaches (pp. 170-203). Dordrecht: Springer Netherlands.
Flint, P. (2019). Long-term changes in the numbers and abundance of regularly breeding land bird species on Cyprus: A review. Sandgrouse, 41(1), 36-70.
Krigas, N., Menteli, V., Chrysanthou, P., & Vokou, D. (2017). The electronic trade in endemic plants of Cyprus through the Internet. Plant Biosystems-An International Journal Dealing with all Aspects of Plant Biology, 151(3), 387-393.
Nicolaou, H., Dendrinos, P., Marcou, M., Michaelides, S., & Karamanlidis, A. A. (2021). Re-establishment of the Mediterranean monk seal Monachus monachus in Cyprus: priorities for conservation. Oryx, 55(4), 526-528.
Shearer, I., Pelgrims, R., Fuller, W. J., Çanakçı, T., Sinkovec, P., Kıral, D., & Türkozan, O. (2025). Sea turtle (Testudines: Cheloniidae) strandings and rehabilitation in Northern Cyprus. Zoology in the Middle East, 1-12.
Agboola, O. P., & Egelioglu, F. (2012). Water scarcity in North Cyprus and solar desalination research: a review. Desalination and Water Treatment, 43(1-3), 29-42.
Papadaskalopoulou, C., Giannakopoulos, C., Lemesios, G., Zachariou-Dodou, M., & Loizidou, M. (2015). Challenges for water resources and their management in light of climate change: the case of Cyprus. Desalination and Water Treatment, 53(12), 3224-3233.
Papadopoulou, M. P., Charchousi, D., Spanoudaki, K., Karali, A., Varotsos, K. V., Giannakopoulos, C., … & Loizidou, M. (2020). Agricultural water vulnerability under climate change in Cyprus. Atmosphere, 11(6), 648.
Park, E. J. (2020). Strategy of water distribution for sustainable community: who owns water in divided Cyprus?. Sustainability, 12(21), 8978.
Sofroniou, A., & Bishop, S. (2014). Water scarcity in Cyprus: a review and call for integrated policy. Water, 6(10), 2898-2928.
Zogaris, S., Chatzinikolaou, Y., Koutsikos, N., Economou, A. N., Oikonomou, E., Michaelides, G., … & Ferreira, M. T. (2012). Freshwater fish assemblages in Cyprus with emphasis on the effects of dams. Acta Ichthyologica et Piscatoria, 42, 165-175.
Shialis, T., & Stylianou, N. (2015). Campaigning against illegal bird trapping in Cyprus. Sustaining Partnerships, 121.
https://cyprusenvironment.org/areas-of-interest/biodiversity-conservation/