Ustawa o przestrzeni i rewolucja w ochronie klimatu. Spotkanie w Biurze RPO

8 godzin temu

„Ustawa o przestrzeni – założenia”. Tak nazywa się dokument opracowany przez powołaną przy Rzeczniku Praw Obywatelskich Komisji Ekspertów „Klimat i Przestrzeń”. Postulaty zawarte w dokumencie zmierzają do uporządkowania planowania przestrzennego zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.

15 stycznia 2025 r. w Biurze RPO odbyło się śniadanie prasowe z udziałem Rzecznika Praw Obywatelskich i zaproszonych dziennikarzy. Tematem rozmów były założenia oraz prace nad „Ustawą o Przestrzeni”. W spotkaniu uczestniczył również przewodniczący powołanej przez Rzecznika Komisji Ekspertów ds. Klimatu i Przestrzeni, Ryszard Kowalski.

Podczas spotkania prof. Marcin Wiącek, Rzecznik Praw Obywatelskich i Ryszard Kowalski, przewodniczący Komisji, zaprezentowali założenia dokumentu i omówili obecny stan, wskazując na bałagan legislacyjny oraz nadmierne zbiurokratyzowanie planowania przestrzennego. W trakcie spotkania padało określenie „rewolucja w ochronie klimatu”.

Dlaczego powstał projekt „Ustawy o przestrzeni”?

– Do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich wpływa bardzo dużo skarg dotyczących na przykład hałasu, różnych inwestycji które powstają w różnych częściach kraju, ferm przemysłowych czy innych przedsięwzięć gospodarczych. Ale też konfliktów lokalnych które wynikają z przeznaczenia terenu. To jest obraz ogromnej dysfunkcji systemu zagospodarowania przestrzennego – poinformował prof. Wiącek.

– Razem z Ryszardem Kowalskim, przewodniczącym komisji ekspertów, doszliśmy do przekonania, iż obecny system planowania przestrzennego nie ma nic wspólnego z zasadami zrównoważonego rozwoju i z zasadami które powinny być wdrażane w każdym kraju w celu zapewnienia ochrony środowiska naturalnego – mówił RPO.

Dalsza część tekstu jest pod wywiadem

„Idealny świat”, czyli wzorzec dla polityków

Jak wyjaśnił, grupa kilkudziesięciu ekspertów z bardzo różnych dziedzin pracowała nad dokumentem dwa lata. – Jest to pomysł „idealnego świata”, czyli takiego, w którym zminimalizowane są ryzyka różnych konfliktów społecznych a zarazem zapewniona ochrona środowiska, mimo luk prawnych dotyczących choćby ochrony przed hałasem, zanieczyszczenia światłem czy spójnego systemu ochrony powietrza – tłumaczył Rzecznik.

Jak zaznaczył, przygotowanie projektu ustawy nie mieści się w kompetencjach RPO. – Jest to też ogromne przedsięwzięcie legislacyjne. Ponadto, co ważne, wiele z tych koncepcji znajduje się w zakresie swobody politycznej i odpowiedzialności rządu oraz parlamentu – mówił prof. Wiącek.

Zdewastowaliśmy przestrzeń i klimat

Przewodniczący Ryszard Kowalski stwierdził, iż cała idea ustawy zawiera się w pierwszym akapicie „Ustawy o przestrzeni”. Zaczyna się on zdaniami: „Zdewastowaliśmy przestrzeń i klimat. Choć zmiany klimatu nie są spowodowane tylko budownictwem, ale rozstrzygnięcia określające wykorzystanie terenu są najbardziej widocznym przejawem działalności człowieka”.

– Naszym nieszczęściem jest to, iż urynkowiliśmy przestrzeń w najgorszym tego słowa znaczeniu, a przecież to jest dobro skończone. Dlatego jego wykorzystanie musi być racjonalne. najważniejsze jest podporządkowanie decyzji przestrzennych wymogom ochrony klimatu. Na tym oparła się cała nasza praca. Ingerencja w wykorzystanie terenu powinna być możliwa tylko wtedy, gdy nie będzie stać w sprzeczności z wymogami ochrony środowiska – mówił Ryszard Kowalski. Wyjaśnił, iż kluczowym ma być środowiskowy dokument zarządczy, który ma być faktografią stanu przyrodniczego danej gminy.

Groźny dla społeczeństwa chaos przestrzenny

Z wyjaśnień prof. Marcina Wiącka i Ryszarda Kowalskiego wynikało, iż chaos przestrzenny, który dominuje w Polsce, obniża kulturową i funkcjonalną wartość terenów nowej urbanizacji oraz pogarsza warunki życia obywateli, ograniczając dostęp do usług i transportu publicznego.

Na niepowiązanych ze sobą funkcjonalnie terenach nowej zabudowy zauważalny jest brak prawidłowych relacji społecznych – więzi międzyludzkich i tożsamości lokalnej. Chaos przyczynia się także do zanieczyszczenia środowiska naturalnego; negatywne skutki antropopresji często powodują nieodwracalne zmiany w układach ekologicznych.

Podobną ocenę zawarła NIK w informacji z 2023 r. o wynikach kontroli „Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne w Polsce na przykładzie wybranych miast“. Zgodnie z nią obecny system planowania przestrzennego nie zapewnia racjonalnego kształtowania ładu przestrzennego i zrównoważonego rozwoju.

Środowiskowy Dokument Zarządczy dla wszystkich gmin

Zasadniczą rolę w założeniach do projektu ustawy odgrywa „Środowiskowy Dokument Zarządczy”, który jest faktografią stanu przyrodniczego, a w efekcie określa tereny, na których niemożliwe jest dokonywanie zmian, oraz tereny, gdzie zmiany sposobu użytkowania są dopuszczalne, ale po spełnieniu określonych warunków („Standardów Środowiskowych”). Projekt założeń Ustawy o przestrzeni przewiduje, iż ustalenia „Środowiskowego Dokumentu Zarządczego” są obligatoryjne dla rozstrzygnięć przestrzennych czyli muszę być uwzględniane w aktach planowania przestrzennego.

W założeniach przyjęto zasadę, iż wymagania dotyczące treści aktów prawa miejscowego będą składały się z dwóch grup: wymagań obligatoryjnych – obowiązujących we wszystkich gminach, oraz wymagań fakultatywnych – do ewentualnego stosowania. Umożliwi to dostosowanie treści przepisów miejscowych do społecznej, przyrodniczej i ekonomicznej specyfiki gminy.

Pełna jawność władzy i stały udział społeczeństwa

Dla zapewnienia szerokiego udziału społecznego w procesie planowania przestrzeni, przy uwzględnieniu aspektów środowiskowych, w założeniach zaproponowano rozwiązanie oparte na dwóch elementach:

powszechnej jawności działań organów publicznych
stałym udziale społeczeństwa.

W ocenie Komisji informacje o wszelkich działaniach gminy i innych organów, a także podmiotów gospodarczych, związanych z realizacją Ustawy o przestrzeni powinny być powszechnie dostępne z mocy ustawy – bez konieczności składania wniosków o udostępnienie takich informacji i dokumentów.

Wody Polskie i Lasy Państwowe do zmiany

Proponowane rozwiązania wymagają odpowiednich zmian prawa w zakresie planowania przestrzennego, ochrony środowiska, jawności działań organów władzy publicznej i instytucji realizujących zadania publiczne. Niezbędne wydaje się też dokonanie zasadniczych zmian w ustawach dotyczących Lasów Państwowych, Wód Polskich. Chodzi o rozdzielenie funkcji regulacyjnych i nadzorczych od funkcji gospodarczych. Jak też zmian dotyczących transportu publicznego.

Pisma informujące o założeniach „Ustawy o przestrzeni” zostały przesłane do Ministerstwa Rozwoju i Technologii oraz Ministerstwa Klimatu i Środowiska.