Unia Europejska zdecydowała. Polacy pożegnają te patelnie, kurtki i kosmetyki!

Decyzja, która wstrząśnie niemal każdym polskim domem, jest już na ostatniej prostej. Unia Europejska finalizuje prace nad jednym z najszerszych zakazów chemicznych w historii, celując w substancje obecne w tysiącach produktów codziennego użytku. Na celowniku znalazły się tak zwane „wieczne chemikalia”, czyli PFAS, które znajdziemy w popularnych patelniach z powłoką nieprzywierającą, wodoodpornych kurtkach, a choćby w niektórych kosmetykach i opakowaniach na żywność. Dla milionów Polaków oznacza to nieuchronną rewolucję w kuchni, szafie i łazience. Wiele znanych i lubianych artykułów zniknie z półek sklepowych, a my będziemy musieli nauczyć się żyć z ich nowymi, bezpieczniejszymi zamiennikami. To historyczny moment, który ma na celu ochronę naszego zdrowia i środowiska, ale jego wdrożenie odczujemy wszyscy.

Czym są „wieczne chemikalia” i dlaczego są wszędzie?

PFAS (substancje per- i polifluoroalkilowe) to ogromna rodzina obejmująca choćby 15 tysięcy syntetycznych związków chemicznych. Ich potoczna nazwa, „wieczne chemikalia”, wzięła się z ich niezwykłej trwałości. Wszystko za sprawą jednych z najsilniejszych wiązań w chemii organicznej – połączeń węgla z fluorem, które sprawiają, iż substancje te praktycznie nie rozkładają się w środowisku naturalnym. Przez dekady przemysł cenił je za unikalne adekwatności: odporność na wodę, tłuszcz, plamy i wysoką temperaturę. Dzięki temu stały się wszechobecne w naszym otoczeniu.

Skala ich zastosowania jest porażająca. Wystarczy rozejrzeć się po własnym mieszkaniu, aby zrozumieć, jak głęboko wniknęły w nasze życie. Do najpopularniejszych produktów zawierających PFAS należą:

• Naczynia kuchenne: patelnie i garnki z powłoką zapobiegającą przywieraniu (non-stick).
• Odzież i tekstylia: wodoodporne i plamoodporne kurtki, spodnie, buty trekkingowe, namioty, a także dywany i tapicerki.
• Opakowania na żywność: pudełka na pizzę, torby na popcorn do mikrofali czy papierowe opakowania na fast food, które nie przesiąkają tłuszczem.
• Kosmetyki: niektóre podkłady, tusze do rzęs, a choćby nici dentystyczne, cenione za gładkość i trwałość.
• Inne produkty: farby, kleje, pianki gaśnicze czy środki do impregnacji.

Ta wszechobecność sprawia, iż nadchodzący unijny zakaz nie jest jedynie techniczną regulacją, ale realną zmianą, która dotknie stylu życia każdego Europejczyka.

Zagrożenie dla zdrowia i środowiska. UE mówi „dość”

Niestety, niezwykła trwałość PFAS jest jednocześnie ich największym przekleństwem. Substancje te kumulują się w glebie, wodzie oraz organizmach żywych, w tym w ciele człowieka, na dziesiątki, a choćby setki lat. Liczne badania naukowe potwierdziły ich szkodliwy wpływ na zdrowie. Długotrwała ekspozycja na PFAS jest powiązana ze zwiększonym ryzykiem poważnych problemów zdrowotnych, takich jak uszkodzenia wątroby, choroby tarczycy, osłabienie układu odpornościowego, a choćby rozwój niektórych nowotworów (m.in. nerek i jąder).

Szczególny niepokój budzi fakt, iż „wieczne chemikalia” mogą przenikać przez barierę łożyskową, wpływając na rozwój płodu. Jak alarmuje Europejska Agencja Chemikaliów (ECHA), ślady tych substancji wykryto we krwi nastolatków z dziewięciu państw Europy, co dowodzi powszechnego narażenia już od najmłodszych lat. W odpowiedzi na rosnące dowody naukowe, pięć państw – Dania, Niemcy, Holandia, Norwegia i Szwecja – złożyło wniosek o całkowity zakaz stosowania PFAS, co stało się impulsem do działania dla całej Wspólnoty. Unia Europejska uznała, iż korzyści płynące z tych substancji nie równoważą długoterminowego ryzyka dla zdrowia publicznego.

Kiedy zakaz wejdzie w życie i które produkty znikną?

Choć ostateczna decyzja jest już blisko, rewolucja nie nastąpi z dnia na dzień. Komisarz UE ds. środowiska, Jessika Roswall, podkreśliła, iż przemysł potrzebuje czasu w adaptację. „Rozumiemy, iż całkowita eliminacja PFAS z gospodarki europejskiej wymaga czasu i starannego planowania. Dlatego zakaz nie wejdzie w życie przed przyszłym rokiem” – wyjaśniła. Oznacza to, iż przepisy najprawdopodobniej zaczną obowiązywać etapami, począwszy od 2025 lub 2026 roku. Niektóre kraje, jak Dania, już teraz idą o krok dalej, planując własny zakaz sprzedaży odzieży i obuwia z PFAS od lipca 2026 roku.

Dla konsumentów oznacza to, iż w ciągu najbliższych kilku lat z półek sklepowych zaczną znikać dobrze znane produkty. Producenci będą zmuszeni do zastąpienia PFAS alternatywnymi, bezpieczniejszymi substancjami. Proces ten obejmie tysiące artykułów, od wspomnianych patelni i kurtek, po specjalistyczne smary i komponenty elektroniczne. Zmiana dotknie niemal każdej branży, wymuszając innowacje i przeformułowanie składu produktów, do których zdążyliśmy się przyzwyczaić.

Wyjątki od reguły i co to oznacza dla Polaków?

Unijne regulacje przewidują pewne wyjątki tam, gdzie PFAS są w tej chwili uznawane za niezastąpione i najważniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa. Ograniczenia nie obejmą od razu zastosowań w przemyśle medycznym (np. w implantach czy inhalatorach dla astmatyków), produkcji półprzewodników niezbędnych dla zielonej transformacji, czy w sektorze lotniczym i motoryzacyjnym. W tych przypadkach wprowadzone zostaną dłuższe okresy przejściowe lub rygorystyczne wymogi dotyczące bezpiecznego użytkowania i utylizacji.

Dla przeciętnego Polaka nadchodzące zmiany będą najbardziej odczuwalne podczas codziennych czynności. Gotowanie na patelniach bez nowoczesnych powłok może wymagać zmiany techniki i większej uwagi. Nowe kurtki przeciwdeszczowe mogą inaczej reagować na silne opady, a opakowania na jedzenie na wynos zmienią swoją fakturę i adekwatności. Początkowo może to być postrzegane jako niedogodność, jednak w szerszej perspektywie jest to niezbędna inwestycja w zdrowie nasze i przyszłych pokoleń. Doświadczenia z USA, gdzie pozwy związane z zanieczyszczeniem wodą przez PFAS doprowadziły do ugód na ponad 11 miliardów dolarów, pokazują, jak wysoka jest cena ignorowania tego problemu. Nadchodzący zakaz to historyczny krok w kierunku budowy bezpieczniejszej, wolnej od toksyn Europy.