3 dni temu
Wsparcie merytoryczne: Sandra Krawczyszyn-Szczotka, Patryk Szczotka
Konsolidacja władzy, choćby w totalitarnym reżimie wymaga co najmniej ograniczonego poparcia ludzi. Filozofia władzy, opisana przez Maxa Webera[1], wskazuje, iż zarządzanie państwem – niezależnie od ustroju – wymaga legalizacji władzy. Nie musi ona być legalna – Korea Północna to przykład charyzmatycznej legitymizacji władzy, która z wykorzystaniem kultu jednostki i własnej ideologii zapewniła podstawy dla długoletniego totalitaryzmu.
Kim Ir Sen dokonał konsolidacji władzy, najpierw budując swoją pozycję poprzez reformy gospodarcze, takie jak reforma rolna i redystrybucja majątku, które zyskały mu poparcie w początkowym okresie rozwoju socjalistycznego. Po wojnie koreańskiej, w obliczu zmniejszonego wsparcia finansowego ze Związku Radzieckiego i potrzeby budowy przemysłu ciężkiego wewnętrznie, przeszedł na model oparty na ideologii i paternalistycznym przywództwie, kształtując system monolityczny, w którym powstała ideologia dżucze – głosząca samowystarczalność gospodarczą, niezależność polityczną i nacjonalizm defensywny jako najważniejsze wartości. Zarazem upewnił się, iż jego syn Kim Dzong Il rozwinie własny autorytet do momentu przekazania mu pałeczki władzy. W 1964 rozpoczął karierę w Parii Pracy Korei (KWP) i niezwykle przyczynił się do rozwoju propagandy w kulturze; często określony jest głównym producentem i interpretatorem ideologii dżucze[2]. Kiedy Kim Dzong Il przejął władzę na szóstym kongresie KWP miał on już silnie wyrobiony autorytet – plasując się w roli studenta wielkiego wodza.
Kim Dzong Un, ogłoszony „Wielkim Następcą” po śmierci ojca 17 grudnia 2011 roku, stanął przed trudnym zadaniem umocnienia swojej pozycji. Formalnie objął tylko funkcję wiceprzewodniczącego Centralnej Komisji Wojskowej KWP, co początkowo osłabiało jego władzę.
W przeciwieństwie do swoich poprzedników, Kim Dzong Un nie posiadał w pełni ugruntowanego autorytetu i musiał konkurować z dziedzictwem ojca oraz dziadka, co stawiało go w trudniejszej sytuacji niż jego poprzednicy. Dlatego jego początkowe lata rządów wymagały powrotu do kwestii ekonomicznych, co pozwoliło mu uzyskać częściowe poparcie w kraju oraz umocnić swoją pozycję.
Wyłania się więc pytanie – jak Kim Dzong Un skonsolidował władzę, jakie mechanizmy wewnętrzne pozwalają na utrzymanie reżimu Korei Północnej oraz jak faktycznie wygląda życie codzienne Koreańczyków pod jego rządami. Odpowiedzi stanowią podstawę analizy kluczowych aspektów funkcjonowania północnokoreańskiego totalitaryzmu.
Kim Dzong Un – budowa i konsolidacja władzy
Kim Dzong Il zmarł w 2011 roku na nagły zawał serca, co postawiło trwałość reżimu pod znakiem zapytania. Teoretycznie autorytet Kim Dzong Una został uznany przez ojca, Kim Dzong Ila, już w 2008 roku, kiedy to ówczesny lider doznał udaru. Nie miał jednak tak wiele czasu jak poprzednicy, aby odpowiednio przygotować się do pełnej kontroli nad aparatem policyjnym i społecznym. Dodatkowo, wzmocnienie wewnętrznych represji i wykorzystywanie nadwyżek handlowych na rozwijanie potencjału militarnego i nuklearnego pozostawiło gospodarkę KRLD w głębokiej recesji. W chwili przejęcia władzy handel zagraniczny Korei Północnej w 89,1% opierał się na wymianie z Chinami. Jak podaje Polski Instytut Spraw Międzynarodowych[4], Kim Dzong Un, aby skonsolidować swoją władzę, musiał zmierzyć się z wielowymiarowym wyzwaniem obejmującym aspekty polityczno-ideologiczne, gospodarcze, militarne oraz międzynarodowe.
Początek rządów wnuka Kim Ir Sena pozował medialnie na szansę zakończenia całkowitej izolacji gospodarczej, a choćby potencjalnego podążenia w ślady chińskiego sojusznika[5]. Przełom objęcia władzy przyniósł uchwalenie Statusu Prawnego Hwanggumpjong oraz Ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych z udziałem kapitału KRLD i Chin. Kim Dzong Un zmodernizował również ustawę o inwestycjach zagranicznych, wysyłając w ten sposób sygnał otwarcia na silniejszą współpracę międzynarodową. Warto jednak zaznaczyć, iż gospodarcze otwarcie nie oznaczało odejścia od polityki zagranicznej ojca – Kim Dzong Un kontynuował próby nuklearne od kwietnia 2012 roku. Inicjacja bardziej rozwiniętych relacji dyplomatycznych, szczególnie na tle gospodarczym, wpłynęła nie tylko na wzmocnienie lidera w globalnej perspektywie, ale przede wszystkim doprowadziła do rozbudowania autorytetu „Wielkiego Wodza” wewnątrz kraju. Liczne inwestycje w pierwszych latach jego rządów – szczególnie w sektor budowlany i infrastrukturę – służyły jako pokaz siły i wsparcie dla ideologii dżucze, zakładającej samowystarczalność[6]. W 2024 roku rząd Korei Północnej uruchomił program „Polityka Rozwoju Regionalnego 20×10”, którego celem jest modernizacja 20 miast i powiatów każdego roku w ciągu 10 lat[7]. Wykorzystując monopol komunikacyjny w państwie, Kim Dzong Un zdołał zaprezentować się jako lider, który utrzyma „dobrobyt” w społeczeństwie. Jednym z przykładów retoryki poprawy warunków życia obywateli było zainicjowanie przez „Wielkiego Wodza” projektu budowy osiedla Ryomyong w Pjongjangu w 2017 roku[7]. Projekt ten miał na celu stworzenie nowoczesnych mieszkań dla naukowców, lekarzy i innych przedstawicieli elit zawodowych, kreując propagandowy obraz Kim Dzong Una jako „przywódcy oddanego ludziom”.
Nadzieje na bardziej otwartą, liberalną Koreę Północną były jednak złudne. Nowy lider podążył w ślady Kim Ir Sena oraz Kim Dzong Ila, wykorzystując narzędzia totalitaryzmu, aby stopniowo zaostrzyć swoją politykę wewnętrzną. Tak jak w 1955 roku Kim Ir Sen zlikwidował liderów przeciwnej frakcji Ya’an, Kim Dzong Un dokonał egzekucji swojego wuja Dżanga Song Teka w 2013 roku, oskarżając go o zdradę. W 2017 roku władze zlikwidowały natomiast przyrodniego brata przywódcy, Kim Dzong Nama.[4] W państwie jednofrakcyjnej partii nie ma opozycji politycznej, dlatego rotacyjne czystki oznaczały eliminację potencjalnych przeciwników wewnątrz partii. W ciągu pięciu lat czystki dotknęły około 260 wyższych rangą przedstawicieli partii. Mechanizm ten rozbudowywał strach i skutecznie tłumił jakiekolwiek formy obywatelskiego nieposłuszeństwa.
Polityka represji odbiła się także na wolności poruszania się. Kim Dzong Un kontynuował politykę swojego ojca, który, jak podawał specjalny wysłannik ONZ do Korei Północnej, Taj Vitit Muntarbhorn[8], zaostrzył kary dla osób próbujących wyjechać lub dla tych, którzy zostali odesłani po ucieczce. Deportacje i przymusowe przemieszczanie ludności to jedne ze zbrodni, o które rząd Korei Północnej został oskarżony przez Specjalną Komisję ONZ ds. zbrodni przeciwko ludzkości w 2014 roku[9]. Raporty śledcze wskazują także na istnienie czterech ogromnych obozów politycznych, do których trafiają więźniowie opuszczający areszt. Koreańczycy są pozbawieni wolności m.in. za „wszelkie uszkodzenia lub zniszczenia wizerunków przywódców traktowane jako przestępstwa polityczne, za które ponosi się najsurowsze kary”[10]. Szerokie mechanizmy represji zarówno elit, jak i społeczeństwa konsolidują niepodważalną władzę Kim Dzong Una i skutecznie blokują rozwój głosu sprzeciwu.
W obliczu w pełni podporządkowanego społeczeństwa oraz elit Kim Dzong Un sięgnął po konstytucję KRLD, aby ostatecznie skonsolidować swoją rolę jako totalitarnego przywódcy. W 2019 roku wprowadził poprawkę konstytucyjną, według której został oficjalnie uznany za najwyższego przedstawiciela narodu i państwa. Miało to znaczenie zarówno symboliczne, jak i polityczne. Oprócz wzmocnienia pozycji w społeczeństwie dało mu to również formalnie większą przewagę nad wojskiem i instytucjami rządowymi[11].
Militarne narzędzia konsolidacji władzy
Utrzymanie zamkniętego na świat totalitaryzmu, w którym obywatele podlegają represjom za wykroczenia takie jak nieodpowiednia fryzura, niewłaściwe imię dla dziecka czy nieuczestniczenie w świętach narodowych, wymaga lojalnej armii implementującej wszystkie polecenia najwyższego wodza. Wprowadzenie w 2019 roku zmiany w konstytucji, nadającej Kim Dzong Unowi jeszcze większe uprawnienia, odegrało kluczową rolę w dalszej konsolidacji reżimu północnokoreańskiego, szczególnie w obliczu restrykcji wprowadzonych podczas pandemii COVID-19.
Tajna policja polityczna to cecha charakterystyczna dla reżimów totalitarnych, jak zauważyła Hannah Arendt[12]. W Korei Północnej Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego odpowiada za wyszukiwanie i skazywanie „działaczy antyrządowych”, podczas gdy formalny aparat policyjny kontroluje życie społeczne na wszystkich poziomach. Każdy obywatel ma obowiązek przynależności do grup sąsiedzkich, tzw. imminban, które funkcjonują na poziomie lokalnym. Są to jednostki informacyjne, w których gromadzi się dane o mieszkańcach – od dochodów po nawyki żywieniowe. Na czele tych grup często stoją kobiety w średnim wieku, które raportują władzom wszelkie niepokojące zachowania. System ten skutecznie zapobiega organizacji jakiegokolwiek ruchu oporu, ponieważ mieszkańcy nie ufają sobie nawzajem. Jak zauważyła Yeonmi Park, „to metoda destrukcji zbiorowej i indywidualnej tożsamości obywateli”.[13]
Działanie policji, która utrzymuje porządek wśród społeczeństwa, jest uwarunkowane monopolem na broń i przemoc[13]. Kim Dzong Un kontroluje silnie zdyscyplinowaną armię, której tradycja sięga początków powstania Korei Północnej. Kim Ir Sen, założyciel państwa, wywodził się z armii i to w jej strukturach wykreował swój komitet partyjny. By uniknąć przewrotu wojskowego, partia polityczna i wojsko zostały ściśle połączone, a liderzy przeciwnych frakcji politycznych – a co za tym idzie wojskowych – systematycznie eliminowani. Wizja silnej armii, zabezpieczającej władzę dyktatora, została wyrażona w 1955 roku poprzez wprowadzenie polityki songun. Zwiększenie reprezentacji wysokich rangą wojskowych w aparacie państwowym na różnych szczeblach było kolejnym krokiem w kierunku pełnej kontroli nad strukturami państwa. Armia stanowi również fundament ideologii dżucze – reprezentując ideę samowystarczalności poprzez demonstrację zdolności obronnych i gotowości do ochrony kraju bez wsparcia zewnętrznego.
Wewnętrzna kontrola nad wojskiem i policją wpływa na bezpieczeństwo na arenie międzynarodowej. Co roku wydatki na zbrojenia stanowią ponad 25% PKB kraju. Dla porównania, rekordowy plan wydatków na armię w Polsce na 2025 rok wynosi niecałe 5% PKB[14]. Takie nakłady finansowe są wykorzystywane do rozwoju programów nuklearnych i rakietowych. Od 2006 roku Korea Północna konsekwentnie rozwija swój potencjał nuklearny, starając się tym samym uniezależnić politycznie od Chin i Rosji. Pierwsze próby rakietowe z 2006 roku były ograniczone zasięgiem, ale w 2017 roku test międzykontynentalnej rakiety balistycznej Hwasong-15 objął potencjalnie całe terytorium Stanów Zjednoczonych[15]. W 2023 roku Korea Północna przetestowała podwodnego drona nuklearnego zdolnego do ataku jądrowego. Według reżimowej agencji KCNA test był odpowiedzią na „prowokacje” ze strony USA, Japonii i Korei Południowej. W kontekście wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 2024 roku południowokoreański wywiad donosi, iż Korea Północna może szykować się do swojej siódmej próby wystrzelenia międzykontynentalnego pocisku balistycznego (ICBM).[16]
Każdy test nuklearny jest zarówno demonstracją siły, jak i odpowiedzią na międzynarodową krytykę i sankcje. Działania te podkreślają determinację reżimu do utrzymania niezależności oraz zdolności obronnych w obliczu zewnętrznej presji. Dobrze rozwinięty program nuklearny zmniejsza prawdopodobieństwo interwencji ze strony państw trzecich i stanowi narzędzie przewagi w negocjacjach dyplomatycznych. Sukcesy militarne są również wykorzystywane w propagandzie wewnętrznej, wzmacniając wizerunek Kim Dzong Una jako lidera, który chroni państwo przed „zagrożeniem zewnętrznym”. Jednocześnie pozwalają na dalszy rozwój ideologii dżucze, która umacnia jego władzę zarówno na arenie wewnętrznej, jak i międzynarodowej.
Codzienne życie obywateli pod kloszem totalitaryzmu
Silny autorytet najwyższego wodza, ciągle wspierany przez aparat policji i wojska, pozostawia możliwość pełnej kontroli społeczeństwa i wprowadzenia ideologii definiującej wszystkie obszary życia przeciętnego Koreańczyka. Wiedząc, jakie czynniki stoją za utrzymywaniem totalitarnego reżimu przy życiu, nasza analiza skupi się teraz na ukazaniu, jak mechanizmy te realnie wpływają na życie 26 milionów mieszkańców. Chociaż informacje co do faktycznego stanu gospodarki i warunków społecznych są niekiedy fałszywe, jako iż ze publikuje je jedynie rządowa Koreańska Centralna Agencja Prasowa, zeznania uciekinierów, opinie eksperckie i raporty opracowane przez Agencję ONZ dają nam ograniczony wgląd w to, jak wygląda życie w najdłużej trwającym na świecie militarnym totalitaryzmie.
Jakość życia – dostęp do technologii, transportu, jedzenia, a choćby bieżącej wody – różni się w zależności od pozycji w kaście społecznej. Podział klasowy songbun stawia na górze piramidy wojskowych i zaufanych członków administracji. Rozwija się również średnia klasa, szczególnie w większych miastach, ale jak podaje raport sprawozdawca ONZ Tomás Ojea Quintana na stan 2022 41 proc. nie ma dostępu do żywności wystarczającej do prowadzenia normalnego życia. [17]
Jednym z narastających problemów w społeczeństwie KRLD jest głód. Pierwszy kryzys żywieniowy miał miejsce w latach 1995–1997, kiedy Kim Dzong Il, skupiając się na rozwoju dalekosiężnej ideologii dżucze, osłabił kontakty z rozpadającym się ZSRR. Jak szacuje organizacja World Vision, liczba ofiar oscyluje w tym okresie w granicach około 2 milionów.
Chociaż braki w pożywieniu były efektem polityki Kim Ir Sena, który odciął świat od dostępu do informacji o stanie gospodarki i potencjalnego wsparcia humanitarnego, wciąż uchodził on za Ojca Narodu, który zapewnił Koreańczykom dobrobyt. Wraz z nastaniem kryzysu wprowadzono system kartkowy, a mieszkańcy byli zachęcani do ograniczenia spożywania posiłków do dwóch dziennie. choćby w obliczu pomocy międzynarodowej dostarczanej przez Światowy Program Żywności Organizacji Narodów Zjednoczonych, pomoc żywnościowa była niezwykle ograniczona, jako iż władze zaniedbały jej dystrybucję. Niemoc w dostarczaniu wyżywienia bezpośrednio do mieszkańców sprawiła, iż organizacje humanitarne takie jak Granic, Oxfam czy CARE wycofały swoją pomoc w regionie na stałe. Władze KRLD wykorzystały również kryzys głodu, aby obwinić Stany Zjednoczone i urzędników średniego szczebla, utrzymując tym samym nieskazitelny obraz. [18]
Prawda o kryzysach żywnościowych, a także oferowanej pomocy humanitarnej, nie dociera do większości mieszkańców Korei Północnej ze względu na monopol władzy nad mediami i ograniczony dostęp do informacji. Aby utrzymać silną rolę ideologii dżucze, przedstawiającą wąską elitę KRLD jako samowystarczalną, wpływ kultury południowokoreańskiej czy zachodniej jest ściśle zabroniony. Nie oznacza to koniecznie, iż obywatele KRLD nie mają rozwiniętej własnej świadomości, ale są pozbawieni wolności słowa, a kary więzienia i śmierci wpływają na kreację postaw społecznych. Na co dzień mają do czynienia wyłącznie z surowo ocenzurowaną siecią komputerową Kwangmyong. Od lat 60. produkowane w kraju telewizory i radia posiadają odbiorniki uniemożliwiające odbiór zagranicznych stacji, co połączono w tamtym okresie z kampanią masowego niszczenia zagranicznych książek. Wymiana informacji jest też skutecznie ograniczana przez ścisłą kontrolę przemieszczania się między gminami i prowincjami. Władze ograniczają też dostęp do informacji dla świata zewnętrznego. Jedynym kanałem jest rządowa Koreańska Centralna Agencja Prasowa. [12]
Wpływ propagandy państwowej wiąże się nie tylko z cenzurą w codziennym życiu, ale i kształtowaniem poglądów na temat liderów i reżimu od socjalizacji pierwotnej, czyli przy użyciu edukacji. 11-letnia edukacja szkolna obejmuje naukę na temat historii dynastii Kimów, w której opisana jest heroiczna walka o niepodległość. Starsi uczniowie uczą się dogłębnie „złotych myśli” Kimów, a studenci o największych zdolnościach są rekrutowani przez aparat państwowy do pracy przy rozwoju programu nuklearnego. Oznacza to, iż choćby szkoła jest częścią machiny wojskowej służącej idei samowystarczalności narodu. Chociaż Korea Północna podpisała Konwencję o Prawach Dziecka [19], warunki w szkołach są dalekie od ideału – brak ogrzewania, ubogie wyposażenie sal lekcyjnych oraz głód wśród uczniów to codzienność. To uwydatnia rozdźwięk między propagandowymi deklaracjami a rzeczywistością życia obywateli, ukazując niewydolność systemu.
Edukacja ideologiczna wychodzi za mury szkół. Każdy pracownik przechodzi szkolenie ideologiczne w swoim zakładzie pracy. Mimo fasadowej roli art 68. Konstytucji, który gwarantuje wolność religijną “religia nie może stać się pretekstem do działań wymierzonych w państwo” co jak podaje Human Rights Watch skrajnie ogranicza faktyczną wolność religijną[20]. W domach praktykuje się natomiast składanie czci dynastii Kimów. Każdy obywatel jest zobowiązany do posiadania portretów przywódców w swoim domu i uczestnictwa w wydarzeniach kulturowych, takich jak masowe pokazy gimnastyczne czy uroczystości upamiętniające rocznice związane z rodziną Kimów. Corocznie 15 kwietnia jest obchodzony między innymi dzień słońca świętujący rocznicę urodzin Kim Ir Sena[21].
Nieuczestnictwo w propagandzie państwowej niesie ze sobą surowe konsekwencje, jako iż informacje o wszelkich działań obywateli są na bieżąco zbieranie przez lokalne grupy imminban. Zagrożenie przymusowym obozem pracy czy choćby obniżeniem statusu w podziale klasowym skutecznie zmusza obywateli do zachowania obrazu posłuszeństwa. Innym, wciąż niezwykle ważnym czynnikiem, który warunkuje posłuszeństwo wewnątrz państwa jest odpowiedzialność zbiorowa, system znany jako yeon-jwa-je. Jak podaje Park Yeon-mi “Kwestionowanie reżimu może się skończyć więzieniem lub śmiercią dla wszystkich członków naszej rodziny do trzeciego pokolenia włącznie.” [22]
Jak zauważa Oskar Pietrewicz, „Korea Północna to niekoniecznie naród potulny, ale ciągły strach przed złamaniem zasad, o których nie zawsze się wie, oraz problem odpowiedzialności zbiorowej uniemożliwiają sprzeciw”[23]. W ten sposób ideologia staje się integralną częścią życia społecznego, a Korea Północna spełnia wszelkie kryteria totalitaryzmu totalnego.
Seria trzech artykułów ukazuje jak reżim Korei Północnej utrzymuje władzę, łącząc wewnętrzną kontrolę z międzynarodową strategią izolacjonizmu i rozwoju potencjału nuklearnego. Wewnątrz kraju propaganda, cenzura, edukacja ideologiczna oraz aparat represji skutecznie eliminują sprzeciw. Strach i system odpowiedzialności zbiorowej wzmacniają podporządkowanie społeczeństwa, a silne wojsko konsoliduje władzę i realizuje ideologię dżucze. Na zewnątrz rozwój programu nuklearnego służy zarówno jako narzędzie obrony, jak i odpowiedź na sankcje, wzmacniając pozycję reżimu w relacjach międzynarodowych. W ten sposób Korea Północna łączy autarkię z politycznym izolacjonizmem, unikając destabilizacji, której doświadczały inne totalitarne reżimy.
Historia reżimu pokazuje jednak, iż te procesy są głęboko osadzone w wyjątkowej drodze Korei Północnej – od narodzin systemu wspieranego przez sowieckich i chińskich patronów po budowę autarkii i defensywnego nacjonalizmu. W przeciwieństwie do innych historycznych reżimów totalitarnych, takich jak III Rzesza czy ZSRR, upadek Korei Północnej nie zakończyłby globalnego kryzysu, a raczej mógłby go zainicjować, prowadząc do destabilizacji regionu i eskalacji napięć międzynarodowych.
W obliczu rozwoju programu nuklearnego oraz potencjalnego wpływu wyników wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 2024 roku, pozostaje pytanie, jak długo reżim będzie w stanie utrzymać swoją pozycję. Czy przyszli Kimowie zdołają zachować spersonalizowaną władzę, czy też Korea Północna przejdzie na model kolektywnego autorytaryzmu? Jak dalsze sankcje i międzynarodowa presja wpłyną na trwałość systemu? Odpowiedzi na te pytania będą najważniejsze dla zrozumienia przyszłości jednego z najbardziej zamkniętych reżimów na świecie.
Bibliografia
[1].Cotterrell, Roger, 'Legality and Legitimacy: The Sociology of Max Weber’, Law’s Community: Legal Theory in Sociological Perspective, Oxford Socio-Legal Studies (Oxford, 1997; online edn, Oxford Academic, 22 Mar. 2012), https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198264903.003.0007, accessed 24 Nov. 2024.
[2]. From Monolithic Totalitarian to Collective Authoritarian Leadership? Performance-Based
Legitimacy and Power Transfer in North Korea
[4]. Oskar Pietrewicz, PISM, Dekada Kim Dzong Una, dostęp: 24 listopada 2024 r., online.
[5]. Money.pl, Kim Dzong Un otwiera KRLD na współpracę gospodarczą, dostęp: 24 listopada 2024 r.,
[6]Dekada Kim Dzong Una, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM), dostęp: 24 listopada 2024 r.,
[7]Ryomyong Street Project (UPDATED), North Korean Economy Watch, dostęp: 24 listopada 2024 r.,
[8]. Korea zaostrza kary dla uciekinierów, Newsweek Polska, dostęp: 24 listopada 2024 r.,
[9].Natalia Szewczak, ONZ udowodnił zbrodnie Korei. Szanse na ukaranie Kima – żadne, TVN24, dostęp: 24 listopada 2024 r.,
[10] ONZ udowodnił zbrodnie Korei. Szanse na ukaranie Kima – żadne. TVN24 2014. https://tvn24.pl/swiat/onz-udowodnil-zbrodnie-korei-szanse-na-ukaranie-kima-zadne-ra400585-ls3350942
[11]. Nowy tytuł Kim Dzong Una: „Najwyższy przedstawiciel całego narodu koreańskiego”, Polsat News, dostęp: 24 listopada 2024 r..
[12] Hannah Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2014.
[13] Korea Północna. Modelowy przykład współczesnego państwa totalitarnego, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem, 2023, dostęp: 24 listopada 2024 r.,
[14] Polska już teraz wydaje najwięcej na obronę pod względem PKB wśród państw NATO, Bankier.pl, dostęp: 24 listopada 2024 r.,
[15].https://wiadomosci.onet.pl/swiat/korea-polnocna-gotowa-do-proby-nuklearnej-wywiad-podal-konkretny-termin/0s2j96s
[17].Jędrzej Winiecki, Wielka zapaść Korei Północnej. Głód, bieda, prezenty dla elit, Polityka.pl, 19 kwietnia 2022 r., dostęp: 24 listopada 2024 r., https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/2162487,1,wielka-zapasc-korei-polnocnej-glod-bieda-prezenty-dla-elit.read
[18].Klęska głodu w Korei Północnej (1995–1999). Wikipedia, wolna encyklopedia 2024.
[19].Prawa człowieka w Korei Północnej. Wikipedia, wolna encyklopedia 2024.
[20].Human Rights Watch. North Korea: Events of 2023. Share this via Facebook, 2024.
[21]Tłumy tańczą, koronawirusa nie ma? Korea Północna świętuje Dzień Słońca. Onet Podróże 2021. https://podroze.onet.pl/aktualnosci/korea-polnocna-swietuje-dzien-slonca-tlumy-tancza-koronawirusa-nie-ma/sp108g0 (accessed November 24, 2024).
[22].Piekło życia w Korei Płn. Wstrząsająca relacja uciekinierki n.d. https://polskieradio24.pl/artykul/1833403,pieklo-zycia-w-korei-pln-wstrzasajaca-relacja-uciekinierk
