Na przełomie XIX i XX wieku Królestwo Polskie — formalnie część Imperium Rosyjskiego — znalazło się pod silnym naciskiem władz carskich, które sukcesywnie zaostrzały politykę rusyfikacji. Wystarczy wspomnieć, iż od lat 80. XIX w. wszystkie elementy szkolnictwa publicznego były kontrolowane przez kuratoria, podręczniki obowiązkowo drukowano w języku rosyjskim, a pensje nauczycieli uzależniano od wiernego wykonywania nakazów administracji. W efekcie wiejskie warstwy ludności praktycznie straciły dostęp do polskiej edukacji i kultury, a lokalne ośrodki czytelnictwa (gazety, książki) były systematycznie likwidowane lub konfiskowane.
W odpowiedzi na ten stan rzeczy w 1893 r. Liga Narodowa — najważniejsza siła obozu narodowo-demokratycznego — podjęła pierwsze próby organizowania tajnych struktur oświatowych na wsi. Najpierw powstał Związek Młodzieży Polskiej „Zet” (1888–1890), propagujący idee narodowe wśród młodzieży uczącej się, a następnie Polskie Stowarzyszenie „Łączność” (1894–1898), które obejmowało (mimo likwidacji przez carską policję) kilkadziesiąt tajnych kół w całym Królestwie. Obie organizacje udowodniły, iż można łączyć kształcenie z podtrzymywaniem tożsamości narodowej i iż wieś jest gotowa przyjąć takie inicjatywy — pod warunkiem dyskrecji i realnego wsparcia materialnego.
Jednak działania „Łączności” i „Zetu” miały ograniczony zasięg: brak centralnej koordynacji, niewystarczające środki finansowe i częste aresztowania doprowadzały do przerwanych kursów czy zamykania kół. Dopiero jesienią 1898 r., przy okazji uroczystości odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, kierownictwo Ligi Narodowej zorganizowało serię poufnych rozmów z przedstawicielami chłopów, nauczycielami, inteligencją i duchowieństwem pochodzącymi z Królestwa Polskiego, Litwy i Galicji. Uczestnicy — zaniepokojeni narastającą rusyfikacją swych społeczności — zgodzili się co do potrzeby odnowienia działań oświatowych w skali całego zaboru.
Podjęte wtedy decyzje i duże zaangażowanie rozmówców umożliwiły powołanie w styczniu 1899 r. nowego, tajnego stowarzyszenia: Towarzystwa Oświaty Narodowej (TON). Już w lutym 1899 r. odbył się pierwszy założycielski zjazd w Warszawie — uczestniczyło w nim około trzydziestu delegatów z różnych guberni, w tym przedstawiciele ziem litewskich i podolskich. Ton nadano ściśle polityczny charakter podporządkowany bezpośrednio Wydziałowi Oświaty Ligi Narodowej, co zapewniło mu jednoznaczne nadzwyczajne uprawnienia operacyjne i organizacyjne.
W odróżnieniu od wcześniejszych inicjatyw TON od początku miało działać na rozbudowanej, wielopoziomowej strukturze: od Koła Głównego w Warszawie, przez Koła Okręgowe, po gminne i wiejskie „sekcje terenowe”. Głównym założeniem było łączenie pracy organicznej — kształcenia, propagowania polskiej kultury i tradycji oraz wspierania lokalnej samopomocy gospodarczej — z budzeniem narodowej świadomości i przygotowaniem chłopów do aktywnego udziału w życiu publicznym. Dzięki tej kompleksowej strategii TON już od pierwszego roku zdobyło kilkuset członków i gwałtownie rozrosło się do ponad trzech tysięcy aktywistów.
Struktura organizacyjna i rozwój liczebny
Towarzystwo Oświaty Narodowej od samego początku zaprojektowano jako organizację wielopoziomową, zdolną działać na olbrzymim, wiejskim obszarze Królestwa Polskiego. U podstaw leżały cztery szczeble:
- Koło Główne (Warszawa) – dwudziestoosobowy zarząd, koordynujący całość prac TON, odpowiadający merytorycznie i finansowo przed Wydziałem Oświaty Ligi Narodowej.
- Koła Okręgowe – w 1899–1900 utworzono jedenaście okręgów (m.in. łomżyński, piotrkowsko-kaliski, płocki, siedlecki, warszawski), które skupiały po kilka−kilkanaście powiatów; każde zarządzane przez 3–4 pełnomocników z ramienia Koła Głównego.
- Koła Powiatowe – ściśle współpracujące z okręgami, odpowiadały za logistykę i nadzór działań w danym powiecie; organizowały kursy, dostarczały materiały, raportowały wyniki.
- Koła Gminne i Wiejskie („sekcje terenowe”) – podstawowa komórka działająca bezpośrednio wśród chłopów; utrzymywała kontakty z kilkudziesięcioma rodzinami, prowadziła odczyty, bibliotekę i naboru nowych członków.
Taki układ pozwalał na precyzyjną dystrybucję zadań: Koło Główne opracowywało programy i drukowało broszury, okręgi tłumaczyły je na lokalne warunki, powiaty szacowały potrzeby i rozdzielały dotacje, a sekcje wiejskie — realizowały kursy i prowadziły spotkania.
Aby zabezpieczyć się przed carską policją, TON wprowadziło prosty, ale skuteczny system raportowania:
- Materiały szkoleniowe – do każdej jednostki terenowej wysyłano zestaw broszur, podręczników i instrukcji (rolnictwo, geografia, historia Polski), oznaczonych numerami referencyjnymi; bezpośrednia reprodukcja była zabroniona.
- Sprawozdania kwartalne – koła wiejskie przekazywały przez powiat co trzy miesiące raport liczebny oraz opis przeprowadzonych lekcji i odczytów; powiat sumował dane i przekazywał je okręgowi.
- System haseł i rejestrów – członkowie otrzymywali kody (np. „Setka 12”) przy wejściu na odczyt, a każde nowe koło zgłaszało skład osobowy i plan pracy — w ten sposób z jednej strony utrzymywano spójność działań, z drugiej minimalizowano ryzyko infiltracji.
Tajność struktury opierała się na ścisłej hierarchii zaufania: informację przekazywano „po łańcuchu” (Warszawa → okręg → powiat → wieś) i nigdy nie rozgłaszano lokalizacji Koła Głównego czy zaplecza drukarskiego.
Dzięki wypracowanym mechanizmom oraz realnemu wsparciu dla działaczy (pomoc finansowa, dostęp do literatury, wsparcie prawne) liczebność TON rosła błyskawicznie:
- 1899 – około 300 członków, głównie nauczyciele i lokalni działacze.
- 1900 – wzrost do 3 800 osób, z czego niemal połowę stanowili chłopi (ok. 1 900), zaangażowani w kółka rolnicze i biblioteki.
- 1901 – szczytowy przyrost do 6 800 członków; penetracja dotarła niemal do wszystkich powiatów Królestwa.
- 1902 – niewielki spadek do 6 500 (efekt represji policyjnych i trudności finansowych).
- 1904 – ponowne odbicie do 6 600 osób, w tym ponad 500 wykształconych działaczy (inteligencja wiejska).
Za wzrost odpowiadały trzy czynniki: atrakcyjny program edukacyjny (tajne szkoły i biblioteki), realne wsparcie gospodarcze (kasy pożyczkowe, spółdzielnie) oraz sprawna, hierarchiczna organizacja. Rozbudowana, tajna struktura TON łączyła wojskową dyscyplinę organizacyjną z elastycznością działania terenowego. Precyzyjny podział zadań i szczebli umożliwił szybkie skalowanie inicjatywy oraz skoordynowaną obronę przed carskimi represjami – co w konsekwencji przyczyniło się do utrwalenia polskiej świadomości na wsiach i przygotowania podłoża pod dalszy rozwój ruchu ludowo-oświatowego.
Działalność edukacyjno-kulturalna i gospodarcza
Już w pierwszym roku istnienia TON priorytetem stało się tworzenie tajnych szkół i kursów, dostępnych dla dorosłych oraz dzieci wiejskich. Do 1900 r. w całym Królestwie Polskim powstało kilkadziesiąt takich placówek, w których program obejmował:
- Naukę czytania i pisania w języku polskim – podstawowy warunek uczestnictwa w życiu publicznym.
- Elementy geografii, przyrody i historii – z naciskiem na zabory, powstania narodowe i postacie polskich bohaterów.
- Podstawy rachunkowości i statystyki rolnej – umożliwiające chłopom prowadzenie ksiąg gospodarstw.
Zajęcia prowadziły wydelegowane przez Koło Główne „nauczycielki ludowe” lub ochotniczy nauczyciele–entuzjaści, często osoby z inteligencji wiejskiej, które przeszły specjalne kursy metodyczne organizowane przez Towarzystwo Nauczycieli Ludowych. Zajęcia odbywały się w salach wynajmowanych potajemnie w dworach, szkołach parafialnych czy u prywatnych gospodarzy; dla kursantów przekazywano zeszyty ćwiczeń, kredę, tablice i książki.
Równolegle TON rozwijało sieć tajnych bibliotek wiejskich. Do 1900 r. uruchomiono ok. 200 punktów bibliotecznych, wyposażonych w: podręczniki rolnicze (uprawa roli, hodowla zwierząt, maszyny); popularnonaukowe broszury o geografii Polski i Europy, literaturę piękną i publicystykę („Polak”, „Przegląd Polski”). Przy każdej bibliotece działało koło rolnicze, gdzie grupy 20–30 chłopów wymieniały się doświadczeniami i poznawały nowoczesne techniki agrotechniczne. Raz w miesiącu specjaliści (agronomowie, leśnicy) prowadzili tam prelekcje – najczęściej w języku gwarowym, co zwiększało zaufanie słuchaczy.
Do propagandy służyły też ulotki i broszury, drukowane w konspiracji warszawskiej i rozsyłane po okręgach. Materiały te zwierały prosty, praktyczny przekaz: jak używać nawozów, jak chronić zboża przed szkodnikami, dlaczego warto oszczędzać–i jak wspólnie tworzyć kasę pożyczkową.
TON od początku stawiało na realne wsparcie materialne, rozumiane jako jeden z filarów budowania zaufania:
- Kasy pożyczkowo-oszczędnościowe – do 1903 r. powstało ponad 70 kas, oferujących chłopom niewielkie pożyczki na zakup nasion i maszyn rolniczych, a także pozwalających im składać oszczędności pod wspólną ochroną.
- Spółdzielnie rolne i handlowe – w latach 1903–1904 TON pomogło założyć ponad sto spółek (m.in. Nadbużańska Spółka Rolna), które ułatwiały skup produktów, wspólny zakup narzędzi i sprzedaż płodów rolnych po korzystniejszych cenach.
- Sklepy spożywcze i ochotnicze straże ogniowe – wzmacniały więzi społeczne oraz oferowały dodatkowe źródło dochodu dla lokalnych działaczy.
Dzięki tym inicjatywom chłopi zyskali nie tylko dostęp do kapitału, ale także przekonanie, iż samopomoc i wzajemna solidarność mogą zabezpieczyć ich przed drenażem ekonomicznym ze strony dużych majątków ziemskich i handlowych.
W miarę rozrostu TON powstała sekcja robotnicza, która w 1905 r. przekształciła się w Narodowy Związek Robotniczy – pierwszy narodowo-demokratyczny związek zawodowy w Rosji. Jego celem była organizacja pracowników przemysłowych (głównie w Łodzi, Kielcach i Warszawie) wokół idei narodowych i społecznych. Sekcja propagowała:
- podstawy praw pracowniczych i działania solidarnościowe
- oszczędzanie i zakładanie kas dla robotników
- udział w akcjach protestacyjnych (strajk szkolny 1905)
Choć robotnicza gałąź TON była najmniejsza liczebnie, stanowiła istotny element scalający oba światy – wiejski i miejski – i pokazywała, iż idea jedności narodowej nie ogranicza się do problemów rolników.
Działalność TON w sferze edukacji, kultury i gospodarki opierała się na trzech równoległych filarach: tajnych szkołach, bibliotekach i kółkach rolniczych, realnej pomocy finansowej oraz propagandzie praktycznych umiejętności. Taka kompleksowa strategia stale zwiększała poparcie na wsi i wśród robotników, tworząc solidną bazę społeczną dla dalszej działalności przesądzonej o sukcesie ruchu narodowo-demokratycznego w Polsce.
Ujawnienie, przekształcenie i dziedzictwo
Rewolucja 1905 roku i strajk szkolny z marca–maja tegoż roku zmieniły polityczną atmosferę w Królestwie Polskim. Masowe wystąpienia nauczycieli, uczniów i rodziców skłoniły carskie władze do częściowego złagodzenia kursu wobec stowarzyszeń; pod koniec 1905 roku ogłoszono liberalizację przepisów o zgromadzeniach. W tej nowej sytuacji TON, dotąd działające w skrytości, zdecydowało się ujawnić i sformalizować swoje struktury. Jesienią delegacja liderów stowarzyszenia złożyła u gubernatora warszawskiego statut legalnej organizacji kulturalno-oświatowej, otwierając tym samym drogę do jawnej działalności.
Na zjeździe założycielskim, który odbył się 8 lipca 1905 roku w Warszawie, Towarzystwo Oświaty Narodowej przyjęło nową nazwę — Polska Macierz Szkolna Królestwa Polskiego. Zmiana ta nie ograniczała się jedynie do tytułu: cele organizacji zostały poszerzone o oficjalne prowadzenie szkół publicznych i wydawnictw edukacyjnych, a dotychczasowe wielopoziomowe struktury TON przekształcono w jawne oddziały miejskie i wiejskie działające przy wsparciu lokalnych władz i duchowieństwa. Legalny status umożliwił Macierzy pobieranie składek w sposób otwarty, a wsparcie finansowe płynące od instytucji kościelnych oraz fundacji patriotycznych znacząco zwiększyło jej budżet. Dzięki temu organizacja rozwinęła własne wydawnictwo — ukazujący się regularnie miesięcznik pedagogiczny publikujący programy nauczania, artykuły metodyczne oraz sprawozdania terenowe.
Działalność Macierzy była kontynuacją pracy TON, jednak z jeszcze szerszym zasięgiem i jawnością. Do 1907 roku PMSz uruchomiła ponad sto pięćdziesiąt szkół wiejskich, które łączyły modele tajne i półjawne, oraz rozwinęła sieć bibliotek i czytelni do trzystu pięćdziesięciu punktów. Coroczne zjazdy pedagogiczne w Warszawie i Lublinie gromadziły setki nauczycieli, pozwalając na wymianę doświadczeń i wprowadzanie nowych metod dydaktycznych w całym kraju. kooperacja z Kościołem zaowocowała szkoleniami dla katechetów, podczas których łączono treści patriotyczne z nauczaniem religijnym, a liczne fundacje na rzecz oświaty wspierały rozwój publikacji i kursów.
Najważniejsze postacie okresu przeobrażeń — Karol Łazarowicz, Józef Bielawski, Teresa Ciszkiewiczowa, Maria Dzierżanowska oraz Antoni Poniatowski — przewodziły Macierzy w pierwszych, najtrudniejszych latach jej jawnego funkcjonowania. Wielu z nich po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku angażowało się w organizację publicznej sieci gimnazjów, rozwój szkół rolniczych i kształtowanie nowoczesnego systemu pomocy społecznej na wsi.
Choć Polska Macierz Szkolna przetrwała formalnie do 1939 roku, jej największe osiągnięcia — szeroka sieć wiejskich szkół, biblioteki, kasy oszczędnościowo-pożyczkowe i spółdzielnie — były bezpośrednim przedłużeniem dorobku TON. Model pracy organicznej, łączący edukację, kulturę, samopomoc i zaangażowanie polityczne, stał się fundamentem szkolnictwa powszechnego II Rzeczypospolitej i inspiracją dla międzywojennych towarzystw rolniczych oraz ruchu ludowego. Doświadczenia TON i PMSz dowiodły, iż choćby w warunkach represji można zbudować masową organizację, której metody i idee przetrwają pokolenia.
Anna Sulej
