Soft power UE – historyczna droga Ukrainy do Europy

W dzisiejszym świecie trudno wyobrazić sobie nowoczesne społeczeństwa bez odniesienia do europejskich wartości, takich jak demokracja, prawa człowieka i praworządność. Wartości, które są aktywnie promowane przez Unię Europejską poprzez długoterminowe stosowanie miękkiej siły. Ale na ile skuteczna była ta strategia w wywieraniu wpływu na Ukrainę – i czy nadszedł czas, aby ponownie ocenić podejście UE?

W niniejszym artykule przyjęto definicję soft power autorstwa Josepha S. Nye’a jako „zdolność do kształtowania preferencji innych”. W przeciwieństwie do twardej siły, która opiera się na przymusie militarnym lub gospodarczym, miękka siła wynika z atrakcyjności danego kraju – jego kultury, wartości politycznych i polityki zagranicznej.

Miękka siła UE polega na jej normatywnym wpływie: umiejętności definiowania tego, co jest uważane za słuszne w stosunkach międzynarodowych. Unia promuje demokrację, praworządność i multilateralizm nie tylko poprzez retorykę, ale także poprzez zachęcanie pozaunijnych państw do dostosowania się – np. poprzez umowy stowarzyszeniowe lub obietnicę członkostwa w UE.

Wpływ UE na Ukrainę jest złożony i wielowymiarowy, obejmując dziedziny polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturowe. Chociaż Unia zapewnia znaczną pomoc finansową, jej miękka siła opiera się przede wszystkim na dobrowolnym dostosowaniu się Ukrainy do europejskich norm i wartości – motywowanym ich postrzeganą legitymizacją i atrakcyjnością.

Ta miękka siła jest widoczna w kilku obszarach. Po pierwsze, zaangażowanie Ukrainy w dostosowanie swoich ram prawnych i instytucjonalnych do standardów UE odzwierciedla atrakcyjność europejskiego modelu zarządzania. Unia jest uważana nie tylko za partnera geopolitycznego, ale także jako plan działania na rzecz odbudowy państwa, walki z korupcją oraz osiągnięcia sprawiedliwości i odpowiedzialności. Po drugie, kluczową rolę odegrało wsparcie unijne dla budowy społeczeństwa obywatelskiego i zmiana w postrzeganiu Unii przez społeczeństwo. Inicjatywy i programy finansowane przez instytucje europejskie wzmacniają lokalnych przedsiębiorców i instytucje, sprzyjając reformom zgodnym z europejskimi wartościami. Wysiłki te są wspierane przez mechanizmy ekonomiczne, takie jak Instrument na rzecz Ukrainy, ale tym, co odróżnia miękką siłę od „dyplomacji czekowej”, jest sukces UE w budowaniu wspólnego poczucia celu i europejskiej przyszłości z Ukrainą.

Wyraźnym wynikiem tej miękkiej siły są zmiany w nastawieniu społeczeństwa do UE i następujące po nich reformy demokratyczne. W niniejszym artykule omówiono wpływ Unii na trzy najważniejsze punkty zwrotne we współczesnej historii Ukrainy. Pierwszym jest pomarańczowa rewolucja z 2004 r., podczas której masowa mobilizacja na rzecz sprawiedliwości wyborczej odzwierciedlała rosnące poparcie dla wartości demokratycznych zgodnych z europejskimi wartościami. Drugim – Euromajdan w latach 2013–2014, kiedy to oburzenie opinii publicznej spowodowane odrzuceniem umowy stowarzyszeniowej z UE doprowadziło do ogólnokrajowego powstania, którego symbolem stała się unijna flaga. Trzecim – okres pełnoskalowej wojny po 2022 r., podczas którego status kraju kandydującego do UE stał się potężną siłą motywującą do kontynuowania reform, choćby w obliczu agresji rosyjskiej i codziennych ataków.

Nieustanne wybieranie przez Ukrainę drogi europejskiej – choćby w najbardziej niekorzystnych warunkach – podkreśla długoterminową skuteczność unijnej miękkiej siły. W jaki sposób Unia Europejska wpłynęła na demokratyczną transformację Ukrainy, zdobyła międzynarodowe poparcie w czasie wojny i dlaczego coraz silniej wiąże przyszłość Ukrainy z projektem europejskim?

Wzrost miękkiej siły UE na Ukrainie

Wpływ miękkiej siły UE na Ukrainę rozwijał się stopniowo od początku lat 90., ewoluując poprzez zaangażowanie dyplomatyczne, współpracę gospodarczą i promowanie norm demokratycznych. Początkowe stosunki zawiązały się za kadencji prezydenta Leonida Krawczuka, kiedy to Unia uznała niepodległość Ukrainy w 1992 r. i uruchomiła w 1994 r. ramy polityczne mające wspierać stabilizację polityczną i gospodarczą tego kraju. Na początku XXI wieku prezydent Kuczma ogłosił integrację z UE strategicznym celem, choć pełne członkostwo nie było brane pod uwagę. W odpowiedzi Unia uruchomiła europejską politykę sąsiedztwa, oferując Ukrainie dostęp do rynków europejskich, wsparcie techniczne i dostosowanie do standardów unijnych – bez obietnicy członkostwa. Inicjatywy te położyły podwaliny pod stopniowe przyjmowanie przez Ukrainę wartości europejskich, zwłaszcza w zakresie zarządzania, zwalczania korupcji i reformy prawnej. Wprowadzenie Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (ENP) zbiegło się w czasie z pomarańczową rewolucją na Ukrainie, co doprowadziło do znaczącej zmiany stanowiska Ukrainy wobec Unii Europejskiej.

Punktem zwrotnym była właśnie rewolucja z 2004 roku, kiedy to miękka siła UE przejawiała się zarówno w sposób symboliczny, jak i praktyczny. Unia wsparła pokojową transformację demokratyczną Ukrainy, pośrednicząc w negocjacjach politycznych z przywódcami krajowymi, takimi jak ówczesny prezydent Polski, Aleksander Kwaśniewski. Normatywny apel UE – oparty na uczciwości wyborczej, prawach człowieka i praworządności – pomógł uprawomocnić wynik rewolucji i stworzył warunki do głębszych reform. Przed 2004 r. stosunki z UE były postrzegane głównie jako część spraw zagranicznych i miały niewielki wpływ na wewnętrzne decyzje polityczne. Jednak od 2005 r. integracja europejska stała się prawdopodobnie głównym priorytetem strategicznym Ukrainy. Chociaż nie towarzyszyła temu obietnica członkostwa, Ukraina przyjęła plan działania w ramach ENP, który kładł nacisk na standardy demokratyczne.

W latach 1991–2015 UE udzieliła Ukrainie pomocy finansowej w wysokości 12,1 mld euro – 8,3 mld euro w postaci pożyczek i 3,8 mld euro w postaci dotacji. Do 2004 r. Ukraina otrzymywała średnio od 50 do 70 mln euro rocznie w ramach programu pomocy technicznej dla Wspólnoty Niepodległych Państw. W latach 2005–2013, w wyniku europejskiej polityki sąsiedztwa i pomarańczowej rewolucji, kwota ta wzrosła do 100–150 mln euro rocznie w ramach Europejskiego Instrumentu Partnerstwa na rzecz Sąsiedztwa (ENPI). Jednak miękka siła UE miała charakter nie tylko finansowy – to legitymizacja unijnych wartości i instytucji zainspirowała dalsze reformy wewnętrzne Ukrainy i jej orientację na Zachód. Owa zmiana znalazła odzwierciedlenie w opinii publicznej. Poparcie dla członkostwa w Unii wzrosło z 43 procent w grudniu 2010 roku do 53 procent w maju 2014 roku, wyraźny skok nastąpił po 2013 r. Natomiast poparcie dla unii celnej pod przewodnictwem Rosji dramatycznie spadło, co świadczyło o rosnącej identyfikacji Ukrainy z modelem politycznym i kulturowym UE.

Protesty Euromajdanu w latach 2013–2014 były jeszcze silniejszym przejawem miękkiej siły UE. Odmowa podpisania przez prezydenta Janukowycza umowy stowarzyszeniowej między UE a Ukrainą – na rzecz zacieśnienia więzi z Rosją – wywołała masowe protesty. Obywatele zgromadzili się nie tylko w celu poparcia umowy z UE, ale także w imię szerszych ideałów: godności, sprawiedliwości i tożsamości europejskiej. Symbolem protestu stała się unijna flaga, co pokazywało, iż to wartości UE, a nie przymus militarny lub finansowy, zmobilizowały społeczeństwo obywatelskie.

Po Euromajdanie wpływ Unii wzrósł. W 2014 r. Ukraina podpisała umowę stowarzyszeniową, inicjując reformy w zakresie zarządzania, sądownictwa, przeciwdziałania korupcji i decentralizacji. Po rewolucji godności w 2014 r. i podpisaniu umowy stowarzyszeniowej pomoc UE w ramach Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa wzrosła do ponad 200 mln euro rocznie. Została uruchomiona Misja Doradcza Unii Europejskiej (EUAM) w celu wsparcia reform w zakresie egzekwowania prawa i administracji publicznej. Programy takie jak Erasmus+ zapoznały młodych Ukraińców z wartościami UE, kształtując pokolenie obywateli nastawionych na reformy. W 2017 r. osiągnięto najważniejszy kamień milowy – w życie weszły umowy o ułatwieniach wizowych i readmisji.

Niemniej jednak ograniczenia pozostały. W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi wpływ informacyjny Unii Europejskiej, będący istotnym elementem modelu miękkiej siły Nye’a, był słabszy. Po 2014 r. podwójna strategia UE – polegająca na wspieraniu reform przy jednoczesnym opowiadaniu się za kompromisem z Rosją w ramach porozumień mińskich – ujawniła ograniczenia jej normatywnego wpływu w hybrydowym kontekście geopolitycznym. Przed 2022 r. miękka siła UE kształtowała demokratyczne aspiracje Ukrainy, wspierała istotne reformy i inspirowała zmianę społeczną w kierunku tożsamości europejskiej. Chociaż narzędzia finansowe i pomoc techniczna miały znaczenie, to jednak katalizatorem najbardziej transformacyjnych momentów politycznych Ukrainy: od pomarańczowej rewolucji po Euromajdan była statutowa atrakcyjność Unii skonkretyzowana w wartościach takich jak godność, sprawiedliwość i praworządność. Pomimo pewnych ograniczeń geopolitycznych, miękka siła UE wyznaczyła długoterminową trajektorię Ukrainy w kierunku Europy.

Miękka siła UE w czasie wojny

Wybuch pełnoskalowej wojny w lutym 2022 r. wywołał ostrą reakcję UE, wzmacniając jej miękką siłę. Wyrażono solidarność, opartą na wartościach, działaniach humanitarnych i jasnym politycznym zaangażowaniu na rzecz europejskiej przyszłości Ukrainy. Od samego początku unijni przywódcy postrzegali wojnę jako atak nie tylko na Ukrainę, ale także na podstawowe wartości demokratyczne Europy. W swoim orędziu o stanie Unii z 2022 r. przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen ogłosiła, iż jest to „wojna przeciwko naszej demokracji, naszej gospodarce, naszym wartościom” i podkreśliła, iż wsparcie UE dla Ukrainy ma charakter zarówno zasadniczy, jak i strategiczny.

Najsilniejszym posunięciem UE w zakresie soft power było historyczne przyznanie Ukrainie statusu kraju kandydującego do UE w czerwcu 2022 r. – zaledwie cztery miesiące po wybuchu wojny. Decyzja ta, długo opóźniana z powodu wewnętrznych wahań UE i niepełnych reform na Ukrainie, symbolizowała niespotykaną jedność i wysłała jasny komunikat: Ukraina należy do Europy. Posunięcie to miało silny oddźwięk psychologiczny i polityczny, pomogło zjednoczyć społeczeństwo i rząd Ukrainy wokół wspólnego celu, choćby w warunkach stanu wojny. Status kandydata pomógł również legitymizować trwające reformy, pomimo ograniczeń związanych z rosyjską agresją. Wzmocnił on strategiczną orientację Ukrainy i zachęcił do podjęcia działań w zakresie zwalczania korupcji i przestrzegania praworządności, pokazując, iż choćby w czasie konfliktu zbrojnego miękka siła UE może napędzać zmiany wewnętrzne. Pod koniec 2024 r. poparcie dla przystąpienia Ukrainy do UE i NATO pozostaje niezmiennie wysokie: 69 procent popiera członkostwo w UE, a 67 procent opowiada się za członkostwem w NATO.

Reakcja UE na ukraiński kryzys uchodźczy stała się wyrazistym przejawem jej normatywnego oddziaływania. Po raz pierwszy uruchomiono dyrektywę w sprawie tymczasowej ochrony, przyznając ponad czterem milionom Ukraińców prawo do życia, pracy oraz dostępu do opieki zdrowotnej i edukacji w unijnych krajach. Do połowy 2025 r. zamieszkało w nich prawie sześć milionów Ukraińców. Ta humanitarna i integracyjna polityka pokazała zaangażowanie Unii na rzecz godności, solidarności i praw człowieka, wzmacniając emocjonalne i społeczne więzi między Ukraińcami a mieszkańcami UE. Wsparcie na poziomie społeczności lokalnych i kampanie publiczne, takie jak #StandWithUkraine, wzmocniły te efekty, utrwalając postrzeganie Unii jako podmiotu opartego na wartościach i współczuciu. Symboliczne gesty, np. wywieszenie ukraińskich flag na budynkach instytucji unijnych, przyjęcie pierwszej damy Ołeny Zełenskiej w Parlamencie Europejskim czy przyznanie Nagrody Sacharowa 2022 „odważnemu narodowi ukraińskiemu”, wzmocniły moralne i kulturowe wsparcie Europy dla Ukrainy. Programy takie jak Erasmus+, Kreatywna Europa oraz inicjatywy typu Generators of Hope pomogły utrzymać kontakty międzyludzkie, choćby w czasie wojny. Powyższe działania były wyrazem wspólnej tożsamości i długoterminowego zaangażowania wykraczającego poza pole walki.

Od 2022 r. Unia Europejska przeznaczyła ponad 147 mld euro na wsparcie dla Ukrainy, w tym na pomoc makroekonomiczną, humanitarną, wojskową i usługi dla uchodźców. Chociaż ta finansowa pomoc jest znaczna, różni się ona od dyplomacji transakcyjnej: jest powiązana z warunkami reform, długoterminowym planowaniem odbudowy i integracją z ramami europejskimi.

Pomimo znaczących osiągnięć, unijna miękka siła stoi przed rosnącymi wyzwaniami. Ostatnie niepowodzenia na Ukrainie, takie jak opóźnienia we wdrażaniu reform, kontrowersje wokół organów antykorupcyjnych i opór rządu wobec mianowania osób na podstawie osiągnięć sugerują, iż sama miękka siła może być niewystarczająca bez skutecznych mechanizmów egzekwowania. Wpływ Europy osłabiły ponadto opóźnienia w otwarciu klastrów akcesyjnych. Podczas gdy Stany Zjednoczone zapewniają natychmiastowe wsparcie w zakresie bezpieczeństwa poprzez dostawy broni, Unia ryzykuje, iż może zostać uznana za wolniejszego, mniej zdecydowanego partnera. Niemniej jednak ciągła mobilizacja społeczeństwa obywatelskiego do obrony norm demokratycznych, która uwzględnia m.in. pokojowe protesty, odzwierciedla trwałą internalizację unijnych wartości przez społeczeństwo ukraińskie.

W czasie wojny UE wykorzystała miękką siłę nie tylko do udzielania pomocy, ale także do wspierania demokratycznej odporności, spójności społecznej i strategicznych reform w Ukrainie. Od przyznania statusu kraju kandydującego i ochrony uchodźców po utrzymywanie dyplomacji kulturalnej i promowanie reform, Unia wykorzystała swój wpływ normatywny, aby wzmocnić drogę Ukrainy do Europy. Chociaż wyzwania przez cały czas istnieją, przemiany społeczne i emocjonalna spójność wywołane przez unijny soft power będą miały prawdopodobnie długotrwałe skutki, które przetrwają samą wojnę.

Czy soft power Unii to szansa dla Ukrainy – i dla niej samej?

Autodestrukcja tradycyjnej miękkiej siły Stanów Zjednoczonych – spotęgowana przejściem od przywództwa wielostronnego do polityki America First – pozostawiła wyrwę w międzynarodowym porządku normatywnym. Dzięki temu miękka siła Unii Europejskiej stała się nie tylko bardziej widoczna, ale także bardziej znacząca, szczególnie w Ukrainie.

W ciągu ostatnich dwóch dekad unijna miękka siła była siłą transformacyjną, kształtującą wewnętrzną trajektorię Ukrainy. Jej wpływ nie polega na przymusie czy dominacji finansowej, ale na atrakcyjności jej wartości, modelu zarządzania i obietnicy ostatecznego członkostwa w Unii – która konsekwentnie oferowała wizję demokratycznego zarządzania, odpowiedzialności prawnej i godności: zasad, przyjętych przez miliony Ukraińców, choćby w obliczu wojny i trudności.

Proeuropejski zwrot Ukrainy oparty na przełomowych wydarzeniach, takich jak pomarańczowa rewolucja, Euromajdan i przyznanie statusu kandydata do UE w 2022 r., pokazuje, jak miękka siła może zmienić strategiczny kierunek rozwoju kraju. Atrakcyjność Unii pomogła zmotywować kraj do reform systemowych, zainspirować zaangażowanie obywatelskie i podtrzymać nadzieję w czasie wojny. Jej wpływ wykracza poza elity i kształtuje normy społeczne i aspiracje.

Co ważne, sukces miękkiej siły Unii w Ukrainie będzie miał wpływ na samą Unię. jeżeli Ukraina, pomimo wojny, zdoła umocnić swoją demokrację i ostatecznie przystąpi do UE, będzie to stanowiło istotne potwierdzenie, iż europejski model się sprawdza. Pokaże, iż Unia może działać jako transformacyjny podmiot globalny, zdolny do przekształcania swojego sąsiedztwa nie poprzez siłę militarną, ale poprzez zaangażowanie oparte na zasadach i atrakcyjności normatywnej.

Ponadto udane włączenie Ukrainy do Unii będzie strategicznym sygnałem dla innych państw Partnerstwa Wschodniego i państw kandydujących, iż integracja europejska jest zarówno możliwa, jak i pożądana. W ten sposób Ukraina mogłaby stać się przekaźnikiem miękkiej siły UE, rozszerzając strefę stabilności, demokracji i współpracy dalej na wschód.

Mimo pozytywnych perspektyw, trzeba pamiętać, iż chociaż Unia ma wyłączną władzę w zakresie ustalania kalendarza akcesji Ukrainy, musi uznać, iż jej własna wiarygodność jako miękkiej siły zależy od jej konsekwencji i zaangażowania. Niedawne cofnięcie się Ukrainy w zakresie reform podkreśla potrzebę dalszego zaangażowania UE – nie tylko jako darczyńcy, ale jako zdecydowanego strażnika wartości demokratycznych. Tylko poprzez przestrzeganie tych wartości i wspieranie wzajemnej odpowiedzialności Unia może utrzymać tempo integracji i odgrywać swoją rolę jako bastionu siły normatywnej w spornym świecie.

—

Foto.: Dati Bendo, Press conference of Volodymyr Zelensky and Ursula von der Leyen at the EC – 2025, cropped by the RPN team, CC BY 4.0.

—

Tekst pochodzi z najnowszego numeru Res Publiki Nowej Na twardo czy na miękko? Polskie soft power opublikowanego 24.09.2025.