Odpusty zupełne i cząstkowe w Kościele katolickim
Nauka o odpustach łączy się z tajemnicą Bożego Miłosierdzia. W sakramencie pojednania grzesznik otrzymuje przebaczenie wyznanych grzechów, za które szczerze żałuje. Dzięki temu może on osiągnąć wieczne zbawienie. Uzyskane przebaczenie nie uwalnia jednak od kar doczesnych (czasowych), które spotykają nas za życia lub po śmierci w czyśćcu. Uwolnieniu od tych kar służy właśnie obfity skarbiec odpustów Kościoła. Odpust jest to zatem darowanie przez Boga kary doczesnej za grzechy odpuszczone już co do winy. Rozróżnia się odpusty cząstkowe i zupełne (zależnie od tego, w jakim stopniu uwalniają nas od kary doczesnej). Odpusty te może zyskiwać każdy ochrzczony po spełnieniu odpowiednich warunków dla siebie lub ofiarowywać je za zmarłych.
Siedem warunków uzyskania odpustu zupełnego: 1. Brak jakiegokolwiek przywiązania do grzechu, choćby powszedniego (jeżeli jest brak całkowitej dyspozycji - zyskuje się odpust cząstkowy). 2. Stan łaski uświęcającej (brak nieodpuszczonego grzechu ciężkiego) lub spowiedź sakramentalna. 3. Przyjęcie Komunii świętej. 4. Odmówienie modlitwy (np. "Ojcze nasz" i "Zdrowaś Mario") w intencjach Ojca Świętego (nie chodzi o modlitwę w intencji samego papieża, choć i ta modlitwa jest bardzo cenna; modlitwa związana z odpustem ma być skierowana w intencji tych spraw, za które modli się każdego dnia papież. Intencje te są często ogłaszane, m.in. na naszych stronach z kalendarzem na dany miesiąc). 5. Wykonanie czynności związanej z odpustem. 6. Uwaga ważne wyjaśnienie: ewentualna spowiedź, Komunia święta i modlitwa w intencjach Ojca Świętego mogą być wypełnione w ciągu kilku dni przed lub po wypełnieniu czynności, z którą związany jest odpust; między tymi elementami musi jednak istnieć związek. Po jednej spowiedzi można uzyskać wiele odpustów zupełnych, natomiast po jednej Komunii świętej i jednej modlitwie w intencjach papieża - tylko jeden odpust zupełny. 7. Kościół zachęca do ofiarowania odpustów za zmarłych (niekoniecznie muszą być to osoby nam znane, nie musimy wymieniać konkretnego imienia - wystarczy ofiarować odpust w intencji osoby zmarłej, która tego odpustu potrzebuje). Odpustów (zarówno cząstkowych, jak i zupełnych) nie można ofiarowywać za innych żywych.
Wybrane praktyki związane z uzyskaniem odpustu zupełnego:
1. Adoracja Najświętszego Sakramentu przez co najmniej pół godziny (jeśli jest krótsza - odpust cząstkowy);
2. Nawiedzenie jednej z czterech rzymskich bazylik patriarchalnych (św. Piotra, św. Pawła za Murami, Matki Bożej Większej lub św. Jana na Lateranie) i odmówienie w niej Ojcze nasz i Wierzę:
w święto tytułu tej bazyliki,
w jakiekolwiek święto nakazane (np. we Wniebowzięcie NMP),
raz w roku w innym dniu wybranym przez wiernego;
3. Przyjęcie błogosławieństwa udzielanego przez Papieża Urbi et Orbi (Miastu i Światu) - choćby tylko przez radio lub telewizję;
4. Adoracja i ucałowanie Krzyża w trakcie liturgii Męki Pańskiej w Wielki Piątek;
5. Odmówienie modlitwy Oto ja, o dobry i najsłodszy Jezu po Komunii świętej przed obrazem Jezusa Chrystusa w każdy piątek Wielkiego Postu oraz w Wielki Piątek (w pozostałe dni - odpust cząstkowy);
6. Uczestnictwo w uroczystym zakończeniu Kongresu Eucharystycznego;
7. Uczestnictwo w rekolekcjach trwających przynajmniej trzy dni;
8. Publiczne odmówienie aktu wynagrodzenia Sercu Jezusowemu "O Jezu Najsłodszy, któremu za miłość bez granic...." w uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa (w inne dni - odpust cząstkowy);
9. Publiczne odmówienie aktu poświęcenia rodzaju ludzkiego Chrystusowi Królowi "O Jezu najsłodszy, Odkupicielu rodzaju ludzkiego...." w uroczystość Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata (w inne dni - odpust cząstkowy);
10. Posługiwanie się przedmiotami pobożności (krucyfiksem, krzyżem, różańcem, szkaplerzem, medalikiem), o ile zostały pobłogosławione przez Papieża (ewentualnie - przez biskupa), po odmówieniu jakiejkolwiek formuły wyznania wiary w uroczystość świętych Apostołów Piotra i Pawła 29 czerwca; jeżeli przedmioty były pobłogosławione przez kapłana lub diakona - odpust cząstkowy;
11. Przyjęcie Pierwszej Komunii świętej lub pobożne uczestnictwo w takiej uroczystości;
12. Sprawowanie i uczestnictwo we Mszy świętej prymicyjnej;
13. Sprawowanie i uczestnictwo we Mszy świętej z okazji 25-, 50- i 60-lecia kapłaństwa;
14. Odmówienie w całości (i bez przerwy) przynajmniej jednej części różańca (pięciu dziesiątek) w kościele, kaplicy publicznej, w rodzinie, wspólnocie zakonnej czy pobożnym stowarzyszeniu, połączone z rozmyślaniem nad rozważanymi tajemnicami (odmówienie poza tymi miejscami lub wspólnotami - odpust cząstkowy);
15. Czytanie Pisma Świętego z czcią należną Słowu Bożemu i na sposób lektury duchowej przynajmniej przez pół godziny z tekstu zatwierdzonego przez władzę kościelną. Kto nie może czytać osobiście, wystarczy, gdy słucha czytającego choćby przez środki audiowizualne.
16. Jednorazowe nawiedzenie kościoła, w którym trwa Synod diecezjalny;
17. Pobożne odmówienie (śpiew) modlitwy Przed tak wielkim Sakramentem podczas liturgii Wieczerzy Pańskiej po Mszy świętej (w Wielki Czwartek) oraz w uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa (Boże Ciało); w innym czasie - odpust cząstkowy;
18. Publiczne odmówienie (śpiew) hymnu Ciebie Boga wysławiamy (Te Deum) jako podziękowanie za otrzymane łaski w ostatnim dniu roku (w innym czasie, choćby prywatnie - odpust cząstkowy);
19. Publiczne odmówienie (śpiew) hymnu Przyjdź Duchu Święty (Veni Creator) w Nowy Rok i w uroczystość Zesłania Ducha Świętego (w pozostałe dni, choćby prywatnie - odpust cząstkowy);
20. Odprawienie Drogi Krzyżowej po spełnieniu następujących warunków:
odprawienie przed urzędowo erygowanymi stacjami Drogi Krzyżowej (np. w kościele, na placu przykościelnym);
musi być 14 krzyżyków;
rozważanie Męki i śmierci Chrystusa (nie jest konieczne rozmyślanie o poszczególnych tajemnicach każdej stacji);
wymaga się przechodzenia od jednej stacji do drugiej (przy publicznym odprawianiu wystarczy, aby prowadzący przechodził, jeżeli wszyscy wierni nie mogą tego czynić); jeżeli ktoś z powodu słusznej przyczyny (np. choroby, podróży, zamknięcia kościoła itp.) nie może odprawić Drogi Krzyżowej wg podanych tutaj warunków, zyskuje odpust zupełny po przynajmniej półgodzinnym pobożnym czytaniu lub rozważaniu Męki Chrystusa.
21. Nawiedzenie kościoła parafialnego w święto tytułu lub w dniu 2 sierpnia, kiedy to przypada odpust "Porcjunkuli" po odmówieniu Ojcze nasz i Wierzę;
22. Nawiedzenie kościoła i ołtarza w dniu jego poświęcenia (dedykacji) i odmówienie Ojcze nasz i Wierzę;
23. Nawiedzenie kościoła lub kaplicy we wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych (2 listopada) i odmówienie tam Ojcze nasz i Wierzę;
24. W dniach od 1 do 8 listopada za nawiedzenie cmentarza z równoczesną modlitwą za zmarłych - codziennie odpust zupełny, który można ofiarować wyłącznie za zmarłych (za nawiedzenie cmentarza w inne dni - odpust cząstkowy również wyłącznie za zmarłych);
25. Nawiedzenie kościoła lub kaplicy zakonników w święto ich założyciela i odmówienie tam Ojcze nasz i Wierzę;
26. Odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych podczas liturgii Wigilii Paschalnej w Wielką Noc lub w rocznicę swojego chrztu (jeśli przy pomocy innej formuły w innym czasie - odpust cząstkowy).
27. Penitencjaria Apostolska poprzez dwa dekrety wydane w 2002 r. ustanowiła także odpusty związane z kultem Miłosierdzia Bożego: Odpustu zupełnego pod zwykłymi warunkami (sakramentalna spowiedź, Komunia eucharystyczna i modlitwa w intencjach Ojca Świętego) udziela się w granicach Polski wiernemu, który z duszą całkowicie wolną od przywiązania do jakiegokolwiek grzechu pobożnie odmówi Koronkę do Miłosierdzia Bożego w kościele lub kaplicy wobec Najświętszego Sakramentu Eucharystii, publicznie wystawionego lub też przechowywanego w tabernakulum. o ile zaś ci wierni z powodu choroby (lub innej słusznej racji) nie będą mogli wyjść z domu, ale odmówią Koronkę do Miłosierdzia Bożego z ufnością i z pragnieniem miłosierdzia dla siebie oraz gotowością okazania go innym, to pod zwykłymi warunkami również zyskują odpust zupełny. W innych zaś okolicznościach odpust będzie cząstkowy.
28. Udziela się odpustu zupełnego na zwykłych warunkach (spowiedź sakramentalna, komunia eucharystyczna, modlitwa w intencjach papieskich) wiernemu, który w II Niedzielę Wielkanocną, czyli Miłosierdzia Bożego, w jakimkolwiek kościele lub kaplicy, z sercem całkowicie wolnym od wszelkiego przywiązania do jakiegokolwiek grzechu, choćby powszedniego, weźmie udział w pobożnych praktykach spełnianych ku czci Bożego Miłosierdzia albo przynajmniej odmówi przed Najświętszym Sakramentem Eucharystii, wystawionym publicznie lub ukrytym w tabernakulum, modlitwę Ojcze nasz i Credo, dodając pobożne wezwanie do Pana Jezusa Miłosiernego (np. Jezu Miłosierny, ufam Tobie). Udziela się odpustu cząstkowego wiernemu, który - przynajmniej z sercem skruszonym - skieruje do Pana Jezusa Miłosiernego jedno z prawnie zatwierdzonych pobożnych wezwań.
29. Ponadto marynarze, którzy wykonują swoje obowiązki na niezmierzonych obszarach mórz; niezliczeni bracia, których tragedie wojenne, wydarzenia polityczne, uciążliwe warunki naturalne i inne podobne przyczyny zmusiły do opuszczenia rodzinnej ziemi; chorzy i ich opiekunowie oraz ci wszyscy, którzy z uzasadnionej przyczyny nie mogą opuścić domów lub wykonują pilnie potrzebne zadania dla dobra społeczności, mogą uzyskać odpust zupełny w Niedzielę Miłosierdzia Bożego, jeżeli wyrzekając się całkowicie jakiegokolwiek grzechu, jak to zostało powiedziane powyżej, i z zamiarem spełnienia - gdy tylko będzie to możliwe - trzech zwykłych warunków, odmówią przed świętym wizerunkiem naszego Pana Jezusa Miłosiernego modlitwę Ojcze nasz i Credo, dodając pobożne wezwanie do Pana Jezusa Miłosiernego (np. Jezu Miłosierny, ufam Tobie). Gdyby choćby to nie było możliwe, tego samego dnia będą mogli uzyskać odpust zupełny ci, którzy duchowo zjednoczą się z wiernymi, spełniającymi w zwyczajny sposób przepisane praktyki w celu otrzymania odpustu, i ofiarują Miłosiernemu Bogu modlitwę, a wraz z nią cierpienia spowodowane chorobą i trudy swojego życia, podejmując zarazem postanowienie, iż spełnią oni trzy przepisane warunki uzyskania odpustu zupełnego, gdy tylko będzie to możliwe.
Ponadto dla Polski zostały zatwierdzone także dwa dodatkowe odpusty zupełne:
30. Uczestnictwo w nabożeństwie Gorzkich Żalów jeden raz w tygodniu w okresie Wielkiego Postu w jakimkolwiek kościele na terenie Polski;
31. Nawiedzenie dowolnej bazyliki mniejszej w następujące dni:
w uroczystość świętych Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca)
w święto tytułu
w dniu 2 sierpnia (odpust "Porcjunkuli")
jeden raz w ciągu roku w dniu określonym według uznania. [1]
32. W godzinę śmierci, o ile nie ma kapłana, który udzieliłby sakramentów i błogosławieństwa papieskiego, można odmówić jakąkolwiek modlitwę, o ile chrześcijanin za życia miał zwyczaj odmawiania jakichkolwiek modlitw. Do tego odpustu należy posłużyć się krucyfiksem lub krzyżem - odpust zupełny.
33. Nawiedzenie kościoła lub kaplicy w czasie trwania wizytacji pasterskiej - odpust cząstkowy; natomiast uczestniczenie tam w świętych czynnościach, którym przewodniczy wizytator - odpust zupełny. [2]
Wybrane praktyki związane z uzyskaniem odpustu cząstkowego:
O niektórych odpustach cząstkowych wspomniano już, wymieniając odpusty zupełne. Są trzy ogólne warunki uzyskania odpustu cząstkowego: 1. Wierny dostępuje odpustu cząstkowego, jeżeli w czasie spełniania swoich obowiązków i w trudach życia wznosi myśli do Boga z pokorą i ufnością, dodając w myśli jakiś akt strzelisty, np. "Jezu Chryste, zmiłuj się nad nami". 2. jeżeli wierny powodowany motywem wiary przyjdzie z pomocą potrzebującym współbraciom, pomagając im osobiście lub dzieląc się z nimi swoimi dobrami, uzyskuje odpust cząstkowy. 3. Gdy wierny w intencji umartwiania się, odmówi sobie czegoś godziwego, a przyjemnego dla siebie, uzyskuje odpust cząstkowy. Warunek ten ma zachęcić wiernych do praktykowania dobrowolnych umartwień.
Odpust cząstkowy jest związany z odmówieniem wielu znanych modlitw i można go uzyskać wielokrotnie w ciągu dnia. Niektóre z modlitw związanych z odpustem cząstkowym to:
1. Anioł Pański (lub Regina Caeli w Okresie Wielkanocnym); Duszo Chrystusowa;
2. Wierzę w Boga;
3. Psalm 130 (Z głębokości);
4. Psalm 51 (Zmiłuj się...);
5. odmówienie Jutrzni lub Nieszporów za zmarłych;
6. Panie, Boże wszechmogący (modlitwa z Liturgii Godzin, Jutrznia w Poniedziałek II tygodnia psałterza);
7. Modlitwa św. Bernarda: „Pomnij o Najświętsza Panno Maryjo, iż nigdy nie słyszano, abyś opuściła tego, kto się do Ciebie ucieka, Twej pomocy przyzywa, Ciebie o przyczynę prosi. Tą ufnością ożywiony do Ciebie, ó Panno nad pannami i Matko, biegnę, do Ciebie przychodzę, przed Tobą jako grzesznik płaczący staję. O Matko słowa, racz nie gardzić słowami moimi, ale usłysz je łaskawie i wysłuchaj. Amen.”
8. Wieczny odpoczynek racz im dać Panie....;
9. „Witaj, Królowo, Matko miłosierdzia, życia, słodyczy i nadziejo nasza, witaj! Do Ciebie wołamy wygnańcy, synowie Ewy; do Ciebie wzdychamy jęcząc i płacząc na tym łez padole. Przeto, Orędowniczko nasza, one miłosierne oczy Twoje na nas zwróć, a Jezusa, błogosławiony owoc żywota Twojego, po tym wygnaniu nam okaż. O łaskawa, o litościwa, o słodka Panno Maryjo!”.
10. Pod Twoją obronę uciekamy się.....;
11. Magnificat;
12. odmówienie jednej z sześciu litanii zatwierdzonych dla całego Kościoła (do Najświętszego Imienia Jezus, do Najświętszego Serca Pana Jezusa, do Najdroższej Krwi Chrystusa Pana, Loretańskiej do NMP, do świętego Józefa lub do Wszystkich Świętych); pobożne uczynienie znaku Krzyża świętego. [3]
Ponadto odpust cząstkowy można zyskać także przez:
13. Odmówienie aktów cnót teologalnych i żalu za grzechy - odpust cząstkowy.
14. Nawiedzenie krótkie Najświętszego Sakramentu - odpust cząstkowy;
15. Odmówienie hymnu: Uwielbiam Cię nabożnie (Adoro Te, devote) - odpust cząstkowy.
16. Odmówienie przed zebraniami modlitwy: „Stajemy wobec Ciebie, Panie....”. - odpust cząstkowy.
17. Odmówienie modlitwy: „Do Ciebie, św. Józefie, uciekamy się w naszej niedoli. Wezwawszy pomocy Twej Najświętszej Oblubienicy, z ufnością również błagamy o Twoją opiekę. Przez miłość, która Cię łączyła z Niepokalaną Dziewicą Bogarodzicą, i przez ojcowską Twą troskliwość, którą otaczałeś Dziecię Jezus, pokornie błagamy: wejrzyj łaskawie na dziedzictwo, które Jezus Chrystus nabył Krwią swoją i swoim potężnym wstawiennictwem i dopomóż nam w potrzebach naszych. Opatrznościowy Stróżu Bożej Rodziny, czuwaj nad wybranym potomstwem Jezusa Chrystusa. Oddal od nas, ukochany Ojcze, wszelką zarazę błędu i zepsucia. Potężny Wybawco nasz, przybądź nam łaskawie z niebiańską pomocą w tej walce z mocami ciemności, a jak niegdyś uratowałeś Dziecię Jezus z niebezpieczeństwa, które groziło Jego życiu, tak teraz broń świętego Kościoła Bożego od wrogich zasadzek i od wszelkiej przeciwności. Otaczaj każdego z nas nieustanną opieką, abyśmy za Twoim przykładem i Twoją pomocą wsparci - mogli żyć świątobliwie, umrzeć pobożnie i osiągnąć wieczną szczęśliwość w niebie. Amen.” - odpust cząstkowy.
18. Odmówienie modlitwy: „Dzięki Ci składamy, Wszechmogący Boże, za wszystkie dobrodziejstwa Twoje. Który żyjesz i królujesz na wieki wieków. Amen.” - odpust cząstkowy.
19. Odmówienie modlitwy: „Aniele Boży stróżu mój....”. - odpust cząstkowy.
20. Odmówienie Składu Apostolskiego (pacierzowe wyznanie wiary) lub Symbolu Nicejsko-Konstantynopolitańskiego (mszalne wyznanie wiary) - odpust cząstkowy.
21. Odmówienie modlitwy: „Wysłuchaj nas, Panie Święty, Ojcze wszechmogący, wieczny Panie, i racz zesłać z nieba świętego Anioła Swego, aby strzegł, osłaniał, nawiedzał i bronił wszystkich mieszkańców tego domu. Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen.” - odpust cząstkowy.
22. Odmówienie modlitwy: „Maryjo, Matko łaski, Matko miłosierdzia. Broń mnie od wroga i przyjmij w godzinę śmierci. Amen” - odpust cząstkowy.
23. Uczestnictwo w publicznie odprawianej nowennie przed Bożym Narodzeniem, Zesłaniem Ducha Świętego i Niepokalanym Poczęciem - odpust cząstkowy.
24. Odmawianie Małych oficjów: O męce Pańskiej, o Najświętszym Sercu Pana Jezusa, o Matce Bożej, o Niepokalanym Poczęciu, o św. Józefie - odpust cząstkowy.
25. Odmówienie zatwierdzonej przez władzę kościelną modlitwy o powołania kapłańskie i zakonne - odpust cząstkowy.
26. Odprawienie modlitwy myślnej (rozmyślania) - odpust cząstkowy.
27. Odmówienie modlitwy za Papieża: „Wezwanie: Módlmy się za Papieża naszego... Odpowiedź: Niech go Pan strzeże, zachowa przy życiu, darzy szczęściem na ziemi, i broni przed nieprzyjaciółmi” - odpust cząstkowy.
28. Odmówienie modlitwy: „O święta Uczto, na której przyjmujemy Chrystusa, odnawiamy pamięć Jego męki, duszę napełniamy łaską i otrzymujemy zadatek przyszłej chwały.” - odpust cząstkowy.
29. Słuchanie przepowiadanego Słowa Bożego (kazania) - odpust cząstkowy;
30. Odmówienie: Modlitwy o jedność Kościoła - odpust cząstkowy.
31. Uczestnictwo w miesięcznym dniu skupienia - odpust cząstkowy.
32. Odmówienie modlitwy: „Racz, Panie nagrodzić życiem wiecznym wszystkich, którzy nam dobrze czynią dla imienia Twego. Amen” - odpust cząstkowy.
33. Odmówienie modlitwy: „Święta Maryjo, przybądź z pomocą biednym, wspomóż słabych, pociesz płaczących, módl się za ludem, proś za duchowieństwem, wstawiaj się za niewiastami pobożnymi. Niech doświadczą pomocy wszyscy, którzy obchodzą Twoją świętą pamiątkę.” - odpust cząstkowy.
34. Odmówienie modlitwy: "Święci Apostołowie! Piotrze i Pawle, obieram Was dnia dzisiejszego i na zawsze za osobliwych moich Patronów i Obrońców, a raduję się tak z Tobą, Piotrze Święty, księciu Apostołów, żeś jest tą opoką, na której Bóg Kościół swój zbudował; jako i z Tobą, Święty Pawle, wybrane od Boga naczynie, i Nauczycielu prawdy na całym święcie. Uproście mi żywą wiarę, nadzieję mocną i miłość doskonałą, zupełne zaparcie się siebie samego, pogardę świata, cierpliwość w przeciwnościach, pokorę w szczęściu, pilność w modlitwie, czystość serca, gorliwość w wypełnianiu powinności stanu mego, stałość w przedsięwzięciach, oddanie się na wolę Boską, i dotrwanie w łasce Boskiej aż do śmierci, ażebym przez wstawienie się Wasze i zasługi, pokonawszy pokusy świata i ciała, stał się godnym przyjść do oglądania najwyższego i wiecznego’ Pasterza dusz, Pana naszego, Jezusa Chrystusa, który z Ojcem i z Duchem Świętym żyje i króluje na wieki wieków. Amen.” - odpust cząstkowy.
35. W dniu liturgicznego obchodu świętego odmówienie modlitwy mszalnej (kolekty) lub innej, zatwierdzonej ku czci danego świętego - odpust cząstkowy.
36. Pobożne przeżegnanie się i wypowiedzenie słów: „W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen.” - odpust cząstkowy.
37. Odmówienie modlitwy: „Przyjdź, Duchu Święty, napełnij serca Twoich wiernych. I zapal w nich ogień Twojej miłości. Ześlij Ducha Twego, a powstanie życie. W: I odnowisz oblicze ziemi. K: Módlmy się. Boże, któryś pouczył serca Twoich wiernych światłem Ducha Świętego: daj nam w tymże Duchu poznać, co jest prawe i Jego pociechą zawsze się radować. Przez Chrystusa, Pana naszego. W: Amen.” - odpust cząstkowy. [4]
W zakończeniu warto podkreślić raz jeszcze wagę i zneczenie dla osobistej korzyści każdego człowieka, w akcie gorliwości w pozyskiwaniu codziennym powyższych odpustów zupełnych i cząstkowych. Otóż jak wyjaśniał to sam św. Jan Paweł II papież w adhortacji Reconciliatio et poenitentia: „Dusza, która upada przez grzech, pociąga za sobą Kościół i w pewien sposób cały świat. Innymi słowy, nie ma grzechu, choćby najbardziej wewnętrznego i tajemnego, najściślej indywidualnego, który odnosiłby się wyłącznie do tego, kto go popełnia. Każdy grzech rzutuje z mniejszą lub większą gwałtownością, z mniejszą lub większą szkodą na całą strukturę kościelną i na całą ludzką rodzinę” (nr 16). [5]
Przypisy:
[1] ]]>https://brewiarz.pl/czytelnia/odpusty.php3]]>
[2] ]]>https://www3.archidiecezja.lodz.pl/czytelni/odpusty.html]]>
[3] ]]>https://brewiarz.pl/czytelnia/odpusty.php3]]>
[4] ]]>https://www3.archidiecezja.lodz.pl/czytelni/odpusty.html]]>
[5] ]]>https://www.przewodnik-katolicki.pl/Archiwum/2013/Przewodnik-Katolicki-7...]]>
