Rozliczenia pomiędzy konkubentami a bezpodstawne wzbogacenie

Istota problemu

Przedmiotem skargi kasacyjnej skierowanej do Sądu Najwyższego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie było wystąpienie istotnego zagadnienia upatrywanego przez skarżącego w odpowiedzi na następujące pytania:

1. Czy w świetle art. 411 pkt 2 KC w zw z. art. 405 KC oraz z 410 § 2 KC wzajemne świadczenia konkubentów, które nie miały podstawy prawnej, a wynikały z natury konkubinatu, przy tym były ekwiwalentne, równoważne wzajemnie, były zgodne z powinnościami moralnymi i czyniły zadość zasadom współżycia społecznego, powinny być uznane za świadczenia niepodlegające zwrotowi po zakończeniu nieformalnego związku?
2. Czy w świetle 410 § 2 KC w zw. z art. 405 KC można przyjąć, iż świadczenie niemajątkowe, polegające na dbaniu o dom i zajmowaniu się wspólnymi dziećmi konkubentów, stosownie do ustnego porozumienia stron, które służyło bieżącej realizacji wspólnego życia, wynikało z natury konkubinatu i czyniło zadość zasadom współżycia społecznego, stanowi w całości świadczenie nienależne po zakończeniu nieformalnego związku, w momencie gdy jedna ze stron nigdy nie pracowała, nie posiadała majątku i nie przyczyniła się w żaden inny sposób do pomnażania majątku?
3. Czy w świetle art. 410 § 2 KC w zw. z art. 405 KC można uznać, iż cel nieformalnego związku nie został osiągnięty, gdy jeden z konkubentów wyraźnie informował drugiego, iż nie jest jego celem sformalizowanie związku przez zawarcie małżeństwa, celem było pozostawanie stron w nieformalnym związku partnerskim, nie bezterminowo?
4. Czy do rozliczeń między konkubentami mają zastosowanie przez analogię art. 363 § 2 KC w zw. z art. 405 w zw. z art. 410 § 2 KC, mając na uwadze dyspozycję art. 363 § 2 KC, z której wynika, iż o ile wymagają tego szczególne okoliczności, wysokość odszkodowania może być ustalona według innych cen niż obowiązujące w dacie orzekania?
5. Czy w sprawie o naprawienie szkody niemajątkowej, w której podstawę roszczenia stanowi art. 455 w zw. z art. 410 § 2 KC rozliczenie konkubinatu w związku z nienależnym niemajątkowym świadczeniem, początkowy termin naliczania odsetek za opóźnienie należy liczyć od dnia wezwania do zapłaty, czy od dnia ostatecznego określenia wysokości świadczenia?
6. Czy zasadnym jest przyjęcie w drodze analogii do art. 322 KPC w zw. z art. 410 § 2 KC w zw. z art. 405 KC, przez sprzeczność prawnej oceny z poczynionymi ustaleniami faktycznymi, iż udział konkubiny w wypracowaniu majątku skarżącego wyniósł połowę wartości jego majątku, na zasadzie domniemania równości udziałów w majątku stanowiącym wyłączną własność skarżącego, podczas gdy świadczenie konkubiny stanowiło świadczenie niemajątkowe, zatem nie było świadczeniem pieniężnym sensu stricto?

W ocenie Sądu Najwyższego wyżej przedstawione pytania skarżącego nie zawierały istotnego zagadnienia prawnego, jak i nie budziły potrzeby wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów. Sposób sformułowania pytań świadczy o tym, iż chodzi w nich o trafność ocen sądu odwoławczego, polemikę z tym stanowiskiem. Nie ma w nich odniesienia się do bardziej ogólnego znaczenia, brakuje elementu istotności czy też nowości, bowiem kwestia poruszana w przedmiotowej sprawie była już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w praktycznie jednolity sposób wyrażał swoje stanowisko w podobnych sprawach.

Omawiane orzeczenie Sądu Najwyższego porusza dwie zasadnicze kwestie – rozliczeń pomiędzy konkubentami oraz postawy skargi kasacyjnej opartej o sformułowanie istotnego zagadnienia prawnego.

Wzajemne rozliczenia pomiędzy konkubentami – przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu

Dominującym w judykaturze stanowiskiem – popieranym również w omawianym orzeczeniu – jest założenie, iż do rozliczenia konkubinatu, w tym nakładów dokonanych przez konkubentów na majątek jednego z nich, mają zastosowanie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Sąd Najwyższy przyjął ponadto – z czym również należy się zgodzić – iż czynienie nakładów na tworzoną wspólnie niesformalizowaną rodzinę nie może się ograniczać jedynie do nakładów finansowych związanych z uzyskiwaniem zarobków pozwalających funkcjonować rodzinie. Jakkolwiek uznać je należy za istotne, tak też przez czynienie nakładów należy rozumieć również takie czynności jak pomoc w prowadzeniu domu, w wychowaniu dzieci, pomoc w działalności gospodarczej itd. Istotny jest fakt, iż konkubenci posiadają dzieci. Każda relacja – sformalizowana instytucjonalnie czy też nie – nie jest zakładana z odgórnym założeniem ulegnięcia szybkiemu rozpadowi, zwłaszcza jeżeli podjęto decyzję o wspólnym posiadaniu potomstwa.

Sąd Najwyższy podniósł również w uzasadnieniu orzeczenia, iż o ile zwrot bezpodstawnego wzbogacenia ma nastąpić w pieniądzu, to w razie uwzględnienia powództwa zasądzeniu podlega zwrot aktualnego wzbogacenia, przez co należy rozumieć, zgodnie z art. 405 w zw. z art. 316 KPC i stosowanym w drodze analogii art. 363 § 2 KC, zwrot wzbogacenia istniejącego w chwili wyrokowania.

Ponadto roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia staje się wymagalne w terminie, w którym powinno być spełnione zgodnie z art. 455 KC (uchwała SN z 26.11.2009 r., III CZP 102/09, Legalis, poz. 75). Zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest bezterminowe, zatem zwrot korzyści uzyskanej z tego tytułu powinien nastąpić przy uwzględnieniu regulacji przewidzianej w art. 455 KC – niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia (zob. także uchwały SN z 6.3.1991 r., III CZP 2/91, Legalis, poz. 93, i z 2.6.2010 r., III CZP 37/10, Legalis, poz. 2).

Technika formułowania istotnego zagadnienia prawnego w skardze kasacyjnej

Istotne zagadnienie prawne w rozumieniu art. 398⁹ § 1 pkt 1 KPC jest nowym zagadnieniem, nierozwiązanym dotąd w orzecznictwie, którego rozstrzygnięcie może przyczynić się do rozwoju prawa. Cechuje się ową istotnością lub też nowością. Przy jego formułowaniu konieczne jest przytoczenie wiążących się z nim konkretnych przepisów prawnych oraz przedstawienie argumentów świadczących o rozbieżnych ocenach prawnych. Skarżący powinien również wykazać w skardze kasacyjnej, iż zagadnienie to nie zostało rozstrzygnięte w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, a wyjaśnienie tego zagadnienia ma znaczenie zarówno dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, jak i dla innych podobnych spraw, przyczyniając się do rozwoju prawa.

Przy powołaniu się na istotne zagadnienie prawne należy unikać kazuistycznego charakteru sporządzania przedmiotowego zagadnienia. Ponadto nie da się go rozwiązać dzięki powszechnie przyjętych reguł wykładni prawa. Zagadnienie nie może być przy tym pozorne, czyli m.in. nie może stanowić próby obejścia dokonanych przez sądy ustaleń faktycznych i oceny dowodów. Nie będzie uznane za istotne zagadnienie, w którym jedynie poddawane jest pod wątpliwość stanowisko sądu niższej instancji czy też wchodzi się z nim w polemikę, bez wykazania ogólnego znaczenia przepisów.

Komentarz