Sztuka realizuje potrzeby ekspresji, twórczości, harmonii i piękna. Jest człowiekowi niezbędna. „Inaczej, ale nie mniej niż zaspokajanie głodu czy znalezienie schronu. Jest na pewno potrzebnym składnikiem cywilizacji i kultury” Władysław Tatarkiewicz: („Parerga”, PWN 1978 s. 93).
Sprawdzianem sztuki jest reakcja na nią jako zachwyt, wzruszenie lub wstrząs. Historia pojęcia sztuki sięga czasów starożytnych. Przez wieki oznaczała wytwarzanie według reguł, obejmując sztuki piękne i rzemiosło. Ewolucja tego pojęcia doprowadziła w XVIII w. do wyróżnienia architektury, malarstwa, rzeźby, muzyki, tańca, literatury pięknej, co skutkowało powszechnym uznaniem, iż tym co je charakteryzuje, jest piękno. Taka koncepcja sztuki przetrwała do początku XX w. (por. Władysław Tatarkiewicz, tamże, s.84 i nast.). Z czasem definiowano sztukę jako odtwarzanie rzeczy lub konstruowanie form, bądź tez wyrażanie przeżyć. „O samych sztukach, to znaczy o ich praktyce, nieraz mówiono, iż nie ma w nich postępu. Mówiono, i słusznie, iż Szekspir, Goethe, Tołstoj nie są powyżej Ajschylosa i Homera, iż Michał Anioł nie jest doskonalszy od greckich rzeźbiarzy, iż Rembrandt nie jest większym artystą od van Eycka. Artyści są różni, sztuki mają rozmaite formy i style. Zmieniają się i to choćby często. Są w nich zmiany, ale nie ma postępu” (Wł. Tatarkiewicz, „Droga przez estetykę” PWN 1972, s.221- 222) . Z kolei w swoim opus magnum „Dziej sześciu pojęć” (PWN 1975, s. 9), Tatarkiewicz podkreśla m.in., iż piękno od czasów Platona jest w kulturze Zachodu uważane za jedną z trzech obok dobra i prawdy, najwyższych wartości.
Od sztuki do degradacji
W omawianej tu książce „Sztuka współczesna. Anatomia upadku” prof. Roman Konik analizując ewolucję sztuki (gównie plastycznej) na przestrzeni wieków i jej nowatorstwo, choćby skandalizujące i szokujące odbiorców (jak fresk z nagościami w Kaplicy Sykstyńskiej w wizji Sądu Ostatecznego Michała Anioła, przykłady twórczości Paola Veronese, Caravaggia, Goyi czy Velazqueza) podkreśla, ze realizowane było jednak w wypracowanych na gruncie tradycyjnych ram sztuki.
Fundamentalnym dla Europy był okres rozwoju cywilizacji łacińskiej, ukształtowanej przez filozofię grecką, prawo rzymskie i religię chrześcijańską, kiedy to człowiek w niej żyjący funkcjonował w bardzo wyrazistym i czytelnym systemie wartości, wiedząc co jest dobre i złe, kim jest wróg i gdzie można znaleźć swój azyl. To była jego duchowa macierz. To ta cywilizacja jako jedna z pierwszych dostrzegła niepowtarzalność każdego człowieka jako jednostki i doceniła jego duchowość, która była nadrzędna w stosunku do tego, co dostępne na co dzień w świecie materialnym.
Publikacja przedstawia konsekwentny proces zrywania z tradycyjnym rozumieniem sztuki oraz jej degradację poprzez zanikanie poczucia estetycznego: wrażliwości na piękno, harmonię i ład u twórców i tego konsekwencje u jej odbiorców. „Czas jasności w kwestii wartości został nadszarpnięty na początku XX wieku, kiedy na scenę światową wkracza wielka rewolucja komunistyczna, która jednostkę degraduje do mało istotnego elementu wielkiego kolektywu…” (s. 115), co ilustrują choćby słowa wiersza Włodzimierza Majakowskiego: „jednostka zerem, jednostka bzdurą…” Rewolucja uderzała w każdą dziedzinę życia, także w sferę sztuki i – będącej jej spoiwem – sferę religii, dążąc do stworzenia nowego człowieka, którego świat sztuki nie będzie zadziwiał i krzepił, nie będzie oazą bezpieczeństwa, tłumaczącą zagadnienia wymykające się nauce lub religii. To tradycyjna sztuka oraz religia stały na przeszkodzie celom rewolucji. Autor przypomina „uśmiercenie” Boga przez pluton egzekucyjny czerwonoarmistów strzelających w niebo po „wyroku” sądu zorganizowanego przez ludowego komisarza oświaty Anatolija Łunaczarskiego na polecenie Lenina pod koniec 1922 r., w wyniku narady poświęconej polityce kulturalnej, z udziałem Georgy Lukácsa z Węgier.
Na Zachodzie terror zamieniano na metody „prania mózgów”, czyli wmawiania umysłom przez ludzi typu Antonio Gramsciego czy György Lukácsa, iż dotychczasowa kultura kształtuje fałszywą burżuazyjną świadomość. Dlatego należy rugować religię, tradycyjną sztukę i niszczyć rodzinę, bo na nich opiera się siła zachodniej cywilizacji, a każdy, kto krytykuje postępową sztukę, zasługuje na miano faszysty… To Gramsci sprawił, iż leninowska walka rewolucyjna ze sfery nade wszystko ekonomicznej przeniosła się w sferę kultury na Zachodzie, a jej efektem było stopniowe przejęcie władzy nie tyle politycznej, co instytucjonalnej poprzez konsekwentny marsz neomarksistów przez koncerny medialne, system edukacji i ośrodki sztuki.
Zapleczem intelektualnym tej kulturowej rewolucji na Zachodzie była szkoła frankfurcka ( Instytut Badań Społecznych), której początki sięgają roku 1923, a której najbardziej znanymi przedstawicielami byli Max Horkheimer, Lukacs, Herbert Marcuse (późniejszy ideolog rewolty studenckiej 1968 r.), Theodor Adorno, Erich Fromm. Po dojściu Hitlera do władzy jako osoby pochodzenia żydowskiego emigrują do USA, gdzie oblegają wyższe uczelnie, w tym Columbia University i University of California.…
Autor podkreśla, iż papierkiem lakmusowym zdobyczy marksizmu kulturowego jest właśnie sztuka współczesna. Uosobieniem rewolucji na gruncie sztuki był okres jej niszczycielskich, tj. „postępowych”, jak twierdzono zmian, a które łączyła nienawiść do tradycji i radykalizm w dążeniu do zmiany samego rozumienia sztuki, a choćby atak na jej fundamenty, zwany okresem Wielkiej Awangardy (umownie 1905-1930 ). Rewolucja przemysłowa – jak podkreśla Autor – nie była główna przyczyną odrzucenia tradycyjnej sztuki. Główne kierunki tu omówione to futuryzm, dadaizm, konceptualizm. „Awangardzistów najbardziej uwierała sztuka, która od czasów helleńskich traktowana była jako rozumne wytwarzanie, w którym manifestuje się zarówno odtwarzanie natury, jak i twórcza fantazja artysty… Na przestrzeni wieków tak pojmowana sztuka pełniła rolę rezerwuaru nadziei i marzeń, gdyż dzięki wyobraźni artysty i jego doskonałości warsztatowej ukazywała to, co niedostępne w codziennym doświadczeniu i pełniła rozliczne funkcje, od dydaktycznej, religijnej, wychowawczej, terapeutycznej po czysto estetyczną.”(s.17). Mechanizm mimezis polega na zręcznym połączeniu tego, co dostrzeżone z tym, co wyobrażone.
Leninowska koncepcja nowości i postępu, który rzekomo odnaleźli jego propagatorzy w sztuce, miała za cel pozbawienie jej aury sacrum (gdy jej odbiorca mógł stawiać pytania metafizyczne) poprzez znoszenie różnicy między świętem a codziennością, między wyjątkowością a pospolitością pod pretekstem zbliżenia sztuki do życia i rzekomej estetyzacji życia codziennego – z drugiej strony. Dadaiści, jak np. Duchamp nadawali przedmiotom codziennego użytku (ready mades), jak łopata, koło od roweru, pisuar, rangę „gotowego” dzieła sztuki, by w efekcie postawić znak równości między sferą sacrum i profanum. Wykreowany na gwiazdę Andy Warhol zaczynając od dekoracji wystaw sklepowych dążył do połączenia sztuki z dekoratorstwem (pop – art.). Celowo przecinano relacje artysta – dzieło sztuki – odbiorca.
Odrzucenie figuratywności powodowało konieczność egzegezy przesłania tworzonych dzieł, pisania traktatów i interpretacji tłumaczących czym jest dana abstrakcyjna, niezrozumiała kompozycja, co wyraża i do czego się odwołuje. Uwikłano sztukę w skandale i prowokacje, w twórczości odrzucono intencję na rzecz przypadkowości, zwłaszcza, iż każdy może być artystą (nawet małpa i świnia!) Celem sztuki nie było już dostarczanie estetycznych wartości, a prędzej zabawy samemu twórcy, a irytacji, groteski, a choćby obrzydzenia – odbiorcy, a także chodziło o znoszenie relacji twórca – odbiorca (dadaiści, surrealiści), a choćby o anihilację sztuki. Przejawem postępu stał się duch nauki, skoro natura została odrzucona. Obraz abstrakcyjny nosi charakter neutralnego decorum dla odbiorców, podobnie w muzyce utwór ambient nie ma linii melodycznej, a jedynie plamy dźwiękowe w luźnej kompozycji. Zabawne było sprzątnięcie instalacji neoawangardzisty D. Hirsta Nie ma jak w domu (bałaganu) przez rzetelną sprzątaczkę w nowojorskiej galerii Myfair w przeddzień pokazu …
Między Leninem a Stalinem
Legitymacją działań awangardzistów i intelektualistów o rząd dusz na niwie sztuki było jakieś gnostyckie silne przeświadczenie o posiadaniu prawdziwej świadomości postępu i zmiany, której potrzebuje odbiorca (w 1932 r. Stalin nazwał literatów inżynierami dusz ludzkich). Czarny kwadrat na białym tle (1916 r.) Kazimierza Malewicza w Rosji uchodzi jako jedno z pierwszych dzieł awangardy. Marc Chagal – komisarz ludowy ds. sztuki w Witebsku – pisał o swej sztuce: „Rosja jest jak skuta lodem. Lenin wszystko poprzewracał do góry nogami, podobnie jak ja to czynię na moich obrazach” (cyt. za R. Konik s.60). Po śmierci Lenina w 1924 r. Stalin kończy okres eksperymentów w sztuce, a w 1937 r. artystów awangardy jako wrogów ludu spotykają represje. Autor wspomina o fenomenie Pabla Picasso, który wraz z Georgesem Braque stworzył geometryzujący z uproszczonymi formami nurt zwany kubizmem (jego początkiem są Panny z Awinionu). Ale jego międzynarodowa kariera rozpoczęła się wraz ze wstąpieniem do Komunistycznej Partii Francji w 1944 r. Ten obrońca pokoju głosił, iż malarstwo nie jest po to by zdobić mieszkania, ale jest narzędziem wojny, natarcia i obrony przed wrogiem (s.70).
Marc Chagal
Futuryści walczyli z tradycją, obyczajami i kulturą narodową; poezję traktowali jako zbiór, często przypadkowych, wyrazów – odrzucając podział na treść i formę, afirmowali przemoc głosząc, iż nie ma już piękna poza rewolucyjną walką w celu sformatowania nowego człowieka. Majakowski, Pasternak, Gonczarowa, Liwszyc wzywają do Czerwonej Międzynarodówki poszukiwań jako frontu lewej sztuki; we Włoszech przedstawicielem futuryzmu był, popierający Mussoliniego wpływowy Tomasso Marinetti.
Podobnie dadaizm głosił nienawiść do tego, co racjonalne, tradycyjne i związane z kulturą Zachodu, głosząc kult brzydoty, działania artystyczne czyniąc absurdalnymi i przypadkowymi, a ich symbolem była próżnia, nicość, pustka, czarna dziura, nihilizm i odarta z sacrum antysztuka . „Najważniejsze to być bardziej członkiem partii niż artystą” (Manifest z 1918 r. Dada Club w Berlinie) Marcel Duchamp głosił, iż w sztuce zakończył się proces wytwarzania czegokolwiek, wystarczy na śmietniku znaleźć dowolny przedmiot, wystawić go w galerii, opłacić kilku entuzjastycznych krytyków i czekać na reakcje.
Konceptualizm kwestionuje choćby konieczność istnienia samego dzieła, gdyż, liczy się idea, pomysł, przesłanie czy też wykonywanie absurdalnych czynności ,np. wydanie pustego tomiku wierszy (Tristans Tzara). Tacy artyści jak Joseph Beuys, Marcel Duchamp za uprawianie sztuki uznali szokowanie publiczności, przykładem Piero Manzoni, który nadmuchiwane przez siebie balony uznał wraz z krytykami za… znikające dzieła sztuki (rzeźby wypełnione oddechem artysty!). Jeszcze bardziej szokującym przykładem jest 90 ponumerowanych puszek z jego odchodami, który funkcjonuje na rynku sztuki pn. Merda d’ artista, w tej chwili w cenie ok. 35 tys. euro za puszkę (!), z których jedną zakupiło Tate Gallery… Belgijski konceptualista Wim Delvoye za instalację Cloaca został nagrodzony główną nagrodą w Linzu na prestiżowym festiwalu sztuki @rs. Electronica … Pornografia nierzadko łączona jest z bluźnierstwem. W Polsce jej przedstawiciele jako „sztuki intelektualnej” (Roman Opałka, Ewa Partum, Włodzimierz Borowski, czy Andrzej Lachowicz).
Neoawangarda
Bunt społeczny 1968 r. znalazł też swoje miejsce w nowej formie sztuki, która „rozszerzała obszar działań artystycznych na pole sztuki krytycznej czyli tej, która jest już nie tyle twórczością, co raczej pewnego rodzaju światopoglądem” (s.82) odrzucającym tradycję. Geniusz plastyczny został uznany za zbędny i usunięty. Prowokacja i szok stały się kluczem do zaistnienia poprzez media. Stworzono mit niezrozumianego nowoczesnego twórcy, a wszystko czego się dotknie ten „świecki święty” – jest sztuką… Jackson Pollock np. wyznawał biologizm, tj. przelanie wnętrza artysty na płótno w formie chaosu przypadkowych barw. Daniel Kuspit w książce „Koniec Sztuki” twierdzi, iż sztuka dokonała swoich dni, ponieważ przestała cokolwiek wnosić do estetyki i została zastąpiona czymś, co Alan Kaprow określił pojęciem „postsztuki”. Tego rodzaju przejście od dzieła do samego artysty – podkreśla prof. Konik – jest jedną z najgłębszych zmian, które przyniosła neoawangarda (s. 88) .I stawia pytanie: Czy można w jednym rzędzie postawić Leonarda, Michała Anioła czy Rembrandta z malarzami abstrakcyjnymi?. Konkluduje, iż nadprodukcje obrazów, w których twórca nie ma nic do powiedzenia i nie ma w nich nic do zobaczenia – jest nowoczesną formą ikonoklazmu – nie przez niszczenie, ale przez nadprodukcję takich „dzieł” (informel, taszyzm, akcjonizm, „teatr guerilla”).
Hermann Nitsch (Wiedeń) pomysłodawca i twórca Teatru Orgii i Misteriów zrealizował ponad 100 krwawych i odrażających akcji performerskich – by „poszerzać praktykę artystyczną poprzez niszczenie estetycznych przyzwyczajeń ludzi Zachodu” ( w 2009 r. niechlubna wystawa w Zachęcie). W rzeczywistości – podkreśla Autor -była to nisza do zachowań dewiacyjnych. Ludzie o skłonnościach sadystyczno – dewiacyjnych mogą w tej chwili bezkarnie realizować się pod szyldem i parasolem ochronnym sztuki, (ekscesy Chrisa Burdena, Serbki Mariny Abramović), samookaleczanie się i pomysły realizowane w obrębie własnej cielesności, jak operacja plastyczna francuskiej artystki Orlan jako performans (krytycy twierdzą, iż to… istotny głos w feministycznej teorii tożsamości), wyhodowana w laboratorium małżowina uszna, następnie przeszczepiona na własnym przedramieniu twórcy, który jest nagradzany za przesuniecie granic sztuki, wszczepianie w czaszkę anteny (Neil Harbisson), wrzaski Yoko Ono, śledzenie muchy przez publiczność w pustej galerii, seria Semen and Blood, Christ Piss – rekwizyty sakralne w odchodach (Andres Serrano), Artura Żmijewskiego (nie mylić z aktorem) Berek w komorze gazowej ( zbiory Zachęty).
Teoretycy podkreślają, iż nowa sztuka jest związana z impulsem, z instynktem, a nie z intelektem, dlatego nie można jej cenzurować, bo ograniczałoby to wolność twórczą… Każda więc, choćby zabroniona bądź objęta społeczną anatemą działalność, może być praktykowana, o ile sam autor zadeklaruje, iż tworzy… w duchu awangardy. Tolerancja represywna akceptuje wyłącznie nową sztukę i zakreśla granice wolności, a cenzorem poprawności jest kasta ludzi oświeconych, świadomych i nieomylnych. „W sferze sztuki zastosowanie tolerancji represywnej (twórcą jej jest Herbert Marcuse w manifeście tzw. nowej lewicy 1965 r.) przejawia się w tym, iż boimy się dziś głośno powiedzieć, iż sztuka nowoczesna jest zwykłym oszustwem, iż nie ma w niej ani wartości estetycznych ani umiejętności warsztatowych, nie wspominając już o talencie artysty” (s. 127 ). Pojęcie sztuki przestaje mieć jakiekolwiek znaczenie, skoro sztukę można robić choćby z efektów fizjologii, płynów ustrojowych, z mycia okien lub sprzątania domu, z resztek potrącanych zwierząt czyli: O to chodzi? – pyta Autor.
Sakralne spustoszenie
Osobny rozdział został poświęcony współczesnej sztuce sakralnej. Wraz ze zmianą liturgii wirus awangardy po II Soborze przedostał się do sztuki sakralnej. Symbolika świątyni posiada tradycję wielowiekową poprzez chrystocentryczny plan i głęboko przemyślaną wizję sztuki sakralnej, gdzie nie było miejsca na antropocentryzm. Osiągnęła swe apogeum w sztuce gotyku przez ukształtowanie nadrzędności programu teologicznego nad rozwiązaniami technicznymi czy choćby nad samą estetyką budowli. Architektura świątyni umożliwiała przeżycie tajemnicy Chrystusowej Paschy: życia, męczeńskiej śmierci i chwalebnego Zmartwychwstania.
W ramach awangardowego aggiornamento i w tym obszarze nastąpiło spustoszenie „Architekci całkowicie dowolnie projektują kościoły bez całościowej wizji, jak świeckie gmachy, sale zebrań publicznych, bez odwołania do wertykalności, porzucając misterny związek sztuki z teologią. To m.in. zamiana ołtarza (ofiary) na ucztę przy protestanckim stole. Dotyczy to wszelkiej sztuki sakralnej, kapliczek, a choćby muzyki.” (s. 142). To m.in. zamiana ołtarza (ofiary) na ucztę przy protestanckim stole. Z drugiej strony, współczesne eksperymenty artystyczne odbywające się na gruncie sztuki sakralnej są odbiciem procesu zaniku wiary i zamieszania liturgicznego. Wraz z porzuceniem liturgii łacińskiej na rzecz pewnej dowolności liturgicznej, sztuka sakralna podlega regułom sztuki współczesnej, desakralizacji, w której muzyka rockowa, a choćby techno (Wiedeń) nie są czymś wyjątkowym. I stawia pytanie: czy artysta zafascynowany sztuką awangardową, która programowo odcina się od sfery sacrum, może stworzyć coś wartościowego w tej materii?
A może brzydota współczesnej sztuki sakralnej jest tylko odbiciem życia duchowego współczesnego Kościoła, który zatracił zdolność do tego by być jak latarnia morska wskazująca drogę wśród burz do bezpiecznego portu? Sztuka stała się prymitywnym komentarzem do codzienności, gdyż odarto ją z jej istoty. Rewolucja awangardy zburzyła gmach sztuki nie dając nic nowego w zamian, tworząc nowy model artysty – rewolucjonisty, uzależnionego ideologicznie (na Zachodzie walkę klasową zamieniono na niesienie demokracji). Sztukę jako skarbnicę wyobraźni i piękna zdyskredytowano i wyrzucono na śmietnik historii. Aktem założycielskim głównego nurtu współczesnego malarstwa w istocie jest pozbycie się ładu estetycznego, kształtowanego przez wielowiekową tradycję sztuki jako skutecznego narzędzia poszukiwania i wytwarzania piękna, poprzez dążenie do „prawdziwego postępu i wolności”.
Piękno obok dobra i prawdy stało się terminem niepożądanym, wprowadza bowiem gradacje i zbędną rywalizację na gruncie sztuki absurdu, banału, pogardy i ironii.” Awangarda ze sztuki będącej sanktuarium estetyki uczyniła zwykły kram, w którym sztukę zrównano z codziennością, czyniąc ją tym samym zbędną, skutecznie zredukowało ją do poziomu absurdu, a finalnie do tego, iż po prostu zniknie.”(s 170-171).. Awangarda – podsumowuje Autor – sterylizuje sztukę z jej transcendentnych ambicji i substancji estetycznej i odrzucaj sztukę tradycyjną wraz z jej wymiarem metafizycznym, jej duchowa głębią. Dlatego w jej miejsce jako sacrum proponują dosłownie odchody.
Miejmy nadzieję, iż postępowi twórcy i ich intelektualni akolici doczekają się w końcu Norymbergi, co postulował kiedyś prof. Bronisław Łagowski. Natomiast uwaga dotyczy Rosji W książce jest co prawda wzmianka o ekscesach Piotra Pawlenskiego wobec aresztowania i skazania na pobyt w karnej kolonii w Rosji grupy Pussy Riot, która sprofanowała sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie, jednak zabrakło informacji nt stanu i charakteru obecnej sztuki i stosunku do niej władz FR, jak również o ich stosunku do cerkwi. Bo o budowie w ostatnich latach dziesiątek tysięcy obiektów sakralnych przez władzę na terenie tego Państwa (o czym w tej książce Autor nie wspomina) czytaliśmy już kilkanaście lat temu… Zachód natomiast nie tylko walczy z religią, ale przyzwala na podpalanie obiektów sakralnych, najczęściej zabytkowych…
Zakończyć trzeba optymistycznie, bo przyjdzie jeszcze czas kontemplacji piękna, w co wierzył głęboko sam prof. Tatarkiewicz: „Jest możliwe, a choćby jak najbardziej prawdopodobne, iż idea piękna wróci. Ale dziś jest w upadku.” (Władysław Tatarkiewicz, „Droga przez estetykę”, s.100).
Tę istotną książkę z licznymi zdjęciami czyta się świetnie. Zawiera miażdżącą, udokumentowaną i potrzebną krytykę tego, co zrobiono ze sztuką w ciągu ostatnich stu lat.
Halina Ostowicz
Roman Konik, „Sztuka współczesna. Anatomia upadku”, Wydawnictwo Wektory, Wrocław 2023, ss. 172
Myśl Polska, nr 43-44 (26.10-2.11.2025)
