Prawo zatrzymania w kontekście umów frankowych

Stan faktyczny

Polski spór pomiędzy WN (konsument) a Bankiem dotyczył zwrotu kwot uiszczonych na rzecz Banku na podstawie umowy kredytu hipotecznego indeksowanego do CHF zawierającego nieuczciwe warunki.

Sąd Okręgowy w Krakowie (sąd odsyłający) zwrócił się z następującym pytaniem prejudycjalnym: „czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) należy interpretować w ten sposób, iż przywołane przepisy ze względu na zasadę braku związania konsumenta nieuczciwymi warunkami umownymi (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG) oraz zasadę skutecznej ochrony konsumenta (art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG) sprzeciwiają się krajowemu orzecznictwu zezwalającemu na odsunięcie w czasie możliwości realizacji przez konsumenta skutków restytucyjnych związanych ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę przez zastrzeżenie, iż spełnienie świadczenia zasądzonego od przedsiębiorcy na rzecz konsumenta powinno nastąpić za jednoczesnym zaofiarowaniem przez konsumenta zwrotu świadczenia otrzymanego od przedsiębiorcy przez konsumenta albo zabezpieczeniem roszczenia przedsiębiorcy o zwrot tego świadczenia?”.

Stanowisko TS

Skutki uznania umowy za nieważną

W pkt. 58 wyroku z 15.6.2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C-520/21, Legalis, Trybunał orzekł, iż spoczywający na sądzie krajowym obowiązek odstąpienia od stosowania nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, pociąga za sobą co do zasady odpowiedni skutek restytucyjny w odniesieniu do tych kwot. Brak takiego skutku mógłby bowiem naruszać skutek odstraszający, jaki art. 6 ust. 1 w zw. z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG zamierza przypisać stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowach zawieranych przez przedsiębiorcę z konsumentami.

W niniejszej sprawie, zgodnie z sądową wykładnią prawa polskiego, miesięczne raty spłaty kredytu uiszczone już przez WN na podstawie umowy kredytu hipotecznego nie są brane pod uwagę przy obliczaniu kwoty, która miałaby zostać zapłacona lub zabezpieczona przez WN na rzecz Banku w następstwie powołania się przez Bank na prawo zatrzymania. W związku z tym WN byłaby zobowiązany do zapłaty znacznej kwoty, która mogłaby przekraczać jego możliwości finansowe, wobec czego kontynuowanie wykonywania tej umowy mogłoby być dla niego bardziej korzystne niż skorzystanie z praw, które wywodzi on z dyrektywy 93/13/EWG.

Z akt sprawy wynika także, iż prawo zatrzymania, na które powołuje się Bank, dotyczy również wierzytelności podnoszonej przez Bank w odniesieniu do wynagrodzenia, którego dochodzi on z tytułu korzystania z kapitału przez WN. W pkt. 78 wyroku C-520/21, Trybunał orzekł również, iż wykładnia prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy, a tym samym otrzymania wynagrodzenia za korzystanie z tego kapitału przez konsumenta, przyczyniłaby się do wyeliminowania odstraszającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez uznanie tej umowy za nieważną. Trybunał wyjaśnił w pkt. 80 wyroku C-520/21, iż po pierwsze, zgodnie z zasadą nemo auditur propriam turpitudinem allegans (powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany) nie można dopuścić ani do tego, by strona czerpała korzyści gospodarcze ze swojego niezgodnego z prawem zachowania, ani do tego, by otrzymała odszkodowanie za niedogodności nim wywołane.

Odsetki za opóźnienie

Z postanowienia odsyłającego wynika również, iż uwzględnienie zarzutu zatrzymania, na który powołuje się Bank, naruszyłoby prawo WN do otrzymania odsetek za opóźnienie. W pkt. 86 wyroku z 14.12.2023 r. w sprawie Getin Noble Bank (Termin przedawnienia roszczeń restytucyjnych), C-28/22, Legalis, Trybunał wskazał, iż skuteczność ochrony przyznanej konsumentom przez dyrektywę 93/13/EWG byłaby zagrożona, gdyby konsumenci ci, powołując się na prawa, które wywodzą z tej dyrektywy, byli narażeni na ryzyko nieotrzymania odsetek za opóźnienie od kwot, które powinny być im zostać zwrócone ze względu na nieważność takiej umowy od momentu upływu terminu nałożonego na przedsiębiorcę do wykonania świadczenia, po tym jak przedsiębiorca ten otrzyma wezwanie do zwrotu tych kwot. Zatem art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG w związku z zasadą skuteczności należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w sytuacji gdy umowa kredytu hipotecznego zawarta przez przedsiębiorcę z konsumentem nie może już pozostać wiążąca po usunięciu nieuczciwych warunków zawartych w tej umowie, ten przedsiębiorca może powołać się na prawo zatrzymania umożliwiające mu uzależnienie zwrotu świadczeń otrzymanych od tego konsumenta od przedstawienia przez niego oferty zwrotu świadczeń, które sam otrzymał od tego przedsiębiorcy lub gwarancji zwrotu tych ostatnich świadczeń. Dotyczy to sytuacji, w której wykonanie przez tego przedsiębiorcę tego prawa zatrzymania powoduje utratę przez owego konsumenta prawa do uzyskania odsetek za opóźnienie od momentu upływu terminu nałożonego na danego przedsiębiorcę do wykonania świadczenia, po tym, jak ten przedsiębiorca otrzyma wezwanie do zwrotu świadczeń zapłaconych mu w wykonaniu tej umowy.

W konsekwencji, skoro w przypadku skutecznego powołania się na prawo zatrzymania Banku stan opóźnienia tej instytucji bankowej ustałby, w związku z czym WN utraciłby w całości albo w części prawo do otrzymania odsetek za zwłokę od momentu wezwania do usunięcia uchybienia skierowanego do tej instytucji, TS stwierdził, iż dopuszczenie takiej możliwości zagrażałoby zarówno skuteczności ochrony przyznanej konsumentom przez dyrektywę 93/13/EWG, jak i osiągnięciu zamierzonego przez nią skutku odstraszającego.

Reasumując TS orzekł, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w kontekście stwierdzenia nieważności zawartej przez instytucję bankową z konsumentem umowy kredytu hipotecznego z uwagi na nieuczciwy charakter niektórych warunków tej umowy, powołanie się przez tę instytucję na prawo zatrzymania prowadzi do uzależnienia przysługującej konsumentowi możliwości uzyskania przez niego zapłaty kwot – które zasądzono od tej instytucji ze względu na skutki restytucyjne wynikające ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru tych warunków – od równoczesnego zaofiarowania przez tego konsumenta zwrotu albo zabezpieczenia zwrotu całości świadczenia otrzymanego od tej samej instytucji przez konsumenta na podstawie owej umowy, niezależnie od spłat dokonanych już w wykonaniu tej umowy.

Komentarz