1 dzień temu
POWSTANIE LISTOPADOWE
GENEZA POWSTANIA,
Po upadku powstania listopadowego cesarz Mikołaj I Romanow wypowiedział słowa: „Nie wiem, czy będzie jeszcze kiedy jaka Polska, ale tego jestem pewien, iż nie będzie już Polaków”.
Papież Grzegorz XVI potępił wybuch powstania jako zbuntowanie się przeciwko „legalnej władzy cara”.
Przyczyn wybuchu powstania listopadowego należy upatrywać w sytuacji, jaka panowała w Europie Zachodniej przed jego wybuchem. Fala walk narodowowyzwoleńczych, jaka „przetoczyła” się po Europie, oraz skutki nieurodzaju w 1830 zaowocowały podniesieniem polskiego sztandaru wyzwoleńczego. Odzyskanie niepodległości przez Greków w 1829, Belgów w 1830 oraz wybuch rewolucji we Francji spowodowały, iż nastrój rewolucyjny zapanował w Warszawie.
Wzrost niezadowolenia w Królestwie Polskim z rządów cara Mikołaja I (łamanie konstytucji, wprowadzenie cenzury) i Wielkiego Księcia Konstantego (wprowadzenie kar cielesnych) spowodowały, iż lud warszawski występował przeciwko wojsku carskiemu. Zaczęto organizować manifesty.
Kolebką insurekcji była założona w 1828 roku Szkoła Podchorążych Piechoty, która za cel postawiła sobie powstanie zbrojne. Na czele organizacji stanął podporucznik Piotr Wysocki. Momentem decydującym o rozpoczęciu działań zbrojnych stało się zagrożenie wykrycia organizacji oraz plany cara Mikołaja I wykorzystania wojska Królestwa Polskiego do tłumienia ruchów wolnościowych w Europie Zachodniej.
WYBUCH POWSTANIA
Powstanie zbrojne rozpoczęło się wieczorem 29 listopada napaścią na Belweder. Celem tego działania był zamach na Wielkiego Księcia Konstantego. Zadaniem innych oddziałów było zaatakowanie koszar, w których znajdowali się rosyjscy żołnierze. Pośpiech i nieporozumienie spowodowały, iż plan się nie powiódł. Wielki Książę Konstanty zbiegł. Grupa sprzysiężonych oficerów i podchorążych działała bez szerszego zaplecza. Jednak dzięki wsparciu ludu warszawskiego udało się opanować Arsenał oraz Warszawę. Wojska Wielkiego Księcia Konstantego opuściły stolicę, wycofując się do Wierzbna. Noc listopadowa ukazała siłę i patriotyzm plebsu warszawskiego, który zdecydował o zwycięstwie.
RZĄD TYMCZASOWY
1grudnia powołano Towarzystwo Patriotyczne, które domagało się wszczęcia działań wojennych przeciwko oddziałom rosyjskim znajdującym się w Królestwie. Na czele stanął historyk Joachim Lelewel . Pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego doszło do utworzenia Rządu Tymczasowego z Adamem Czartoryskim. Negocjacje z Wielkim Księciem Konstantym zakończyły się postanowieniami, iż wojska polskie stacjonujące obok niego wrócą do Warszawy, a Wielki Książę Konstanty wraz z oddziałami rosyjskimi opuści granice Polski.
5 grudnia Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem i rozpoczął rokowania z carem. Jego postulatem było zobowiązanie się Mikołaja I do przestrzegania konstytucji oraz rozszerzenia jej na ziemie wchodzące kiedyś w skład Polski. Car nie zgodził się na te żądania i domagał się bezwarunkowej kapitulacji Warszawy. W następstwie Józef Chłopicki podał się do dymisji.
Owocem dyktatury Józefa Chłopickiego było osłabienie rozpędu powstania oraz przygaszenie patriotyzmu wśród ludu Warszawy. Pod koniec stycznia sejm powierzył kierowanie powstaniem nowemu Rządowi Tymczasowemu .
25 stycznia 1831 sejm ogłosił detronizację cara Mikołaja I i dynastii Romanowów. Przestały obowiązywać te artykuły, które dotyczyły unii z Rosją.
Najwyższa władza spoczywała w rękach sejmu. W skład sejmu weszli również delegaci z Litwy i Ukrainy. Polskę uznano za monarchię konstytucyjną.
KIERUNKI POLLITYCZNE
Kluczem do zwycięstwa w powstaniu listopadowym było połączenie interesów chłopskich z powodzeniem sprawy narodowej. Kwestia ta nie została rozwiązana radykalnie w żadnym obozie politycznym. Konserwatyści, na których czele stanął Adam Czartoryski, byli przeciwnikami jakichkolwiek zmian oraz samego powstania. Liczyli na poparcie mocarstw europejskich, zwłaszcza Austrii. Zgoła odmienną postawę przyjęła lewica Towarzystwa Patriotycznego. Byli zwolennikami ruchu wyzwoleńczego oraz nadania ziem chłopom-żołnierzom. Domagali się zniesienia pańszczyzny. Widzieli przyszłą Polskę jako republikę zapewniającą demokratyczne wolności. Chcieli powołać chłopów do broni. Natomiast prawica Towarzystwa Patriotycznego była zwolenniczką oczynszowania chłopów oraz ustroju monarchiczno-konstytucyjnego, nie uważała wojny z ruch ogólnonarodowy.
WOJNA POLSKO – ROSYJSKA
Konsekwencją wybuchu powstania listopadowego i detronizacji cara Mikołaja I była wojna polsko-rosyjska, która rozpoczęła się na początku lutego 1831 roku. Na teren Królestwa Polskiego wkroczyła armia carska licząca około 115 tysięcy dowodzona przez Iwana Dybicza, naprzeciwko niej stanęła licząca niespełna 50-tysięczna armia polska. Celem Iwana Dybicza było zdobycie Warszawy i szybkie zakończenie wojny. Polacy postanowili bronić się na przedpolu stolicy. 14 lutego generał Józef Dwernicki pokonał wojska wroga pod Stoczkiem. Zwycięstwo to miało znaczenie tylko moralne, ponieważ nie zatrzymało ofensywy rosyjskiej. Złamała ją dopiero bitwa pod Olszynką Grochowską (25 II 1831) w wyniku, której wojska polskie wycofały się pod fortyfikacje Pragi, a Iwan Dybicz zrezygnował z dalszego szturmu, wskutek ciężkich strat.
OLSZYNKA GROCHOWSKA
Po zwycięstwie pod Olszynką Grochowską naczelnym dowódcą wojsk został generał Jan Skrzynecki . Nastał okres mobilizacji wojsk. Do wojska wstąpiło wielu ochotników z innych zaborów. Na Żmudzi wybuchło powstanie, które dało początek ruchom wyzwoleńczym na Litwie i Białorusi.
Ważną rolę w powstaniu odegrał wielki talent strategiczny Ignacy Prądzyński, który stworzył plan kontrofensywy dla Polaków i tak w ciągu 14 dni biało-czerwoni zwyciężali w bitwach pod Wawrem i Dembem Wielkim oraz Iganiami. Sytuacja zaczęła się zmieniać na wiosnę, gdy masowo szeregi wojsk opuszczali chłopi-żołnierze, którzy za zaistniałą sytuację oskarżali szlachtę. Przegraną zakończyła się bitwa pod Ostrołęką (26 maja), spowodowana nieudolnym dowodzeniem Jana Skrzyneckiego. Bierna postawa dowódcy Polaków pozwoliła Rosjanom na spokojny przemarsz wojsk, aż do Warszawy.
KLĘSKA POWSTANIA LISTOPADOWEGO
Narastające niebezpieczeństwo i drożyzna w stolicy spowodowało, iż doszło do wielkich manifestacji dnia 15 sierpnia. Manifestujący domagali się zmiany w rządzie oraz objęcia kierownictwa przez lewicę. Władzę przejął Jan Krukowiecki , który dążył do rokowań z wrogiem i do kapitulacji. 6 września nastąpił atak na Warszawę dowodzony przez generała Iwana Paskiewicza.
Decydująca walka została stoczona o Wolę, której bronił generał Józef Sowiński. Akt kapitulacji nastąpił dnia 8 września. Tego dnia gotowych do walki było jeszcze kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy, znacznie więcej niż w momencie wybuchu powstania. Jednak generalizacja śpieszyła się do zakończenia walki. Powstanie listopadowe zakończyło się 21 października 1831 roku.
Klęska powstania listopadowego spowodowana była bierną postawą dowódców, nieprzeprowadzeniem reform społecznych (sprawa chłopska), przewagą liczb rosyjskich, brakiem pomocy ze strony państw Europy Zachodniej oraz tym, iż nie objęło wszystkich ziem polskich.
SYTUACJA PO UPADKU POWSTANIA LISTOPADOWEGO. WIELKA EMIGRACJA
Powstanie Listopadowe upadło ostatecznie 21 października 1831 roku, gdy skapitulowała twierdza Zamość. Tysiące powstańców zmuszonych zostało do ucieczki przed represjami na emigrację. Większość podoficerów i szeregowców armii powstańczej została przez władze Austrii i Prus odesłana przymusowo na teren Królestwa Polskiego. Po powrocie zostali oni przymusowo wcieleni na 25 lat do armii carskiej.
Na dalszą tułaczkę, określaną jako „Wielka Emigracja”, udali się głównie politycy, oficerowie powstańczy oraz ludzie kultury i sztuki – łącznie około 10 tysięcy osób. Trafili oni głównie do Francji, Belgii i Wielkiej Brytanii. Z kolei państwa niemieckie i włoskie, pod naciskiem Rosji, na ogół odmawiały im schronienia. Niezależnie od polityki władz, ludność państw europejskich traktowała powstańców listopadowych przyjaźnie i wyraźnie manifestowała swe poparcie dla ich sprawy.
SKUTKI POLITYCZNE I ADMINISTRACYJNE POWSTANIA LISTOPADOWEGO
Po klęsce Powstania Listopadowego wszyscy trzej zaborcy – Rosja, Prusy i Austria – nasilili ucisk wobec Polaków. Wprawdzie pod koniec 1831 roku wobec uczestników powstania została ogłoszona carska amnestia , jednak zostali z niej wyłączeni czołowi uczestnicy powstania. Jednocześnie wprowadzono poważne zmiany w ustroju Królestwa Polskiego.
Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 roku została zniesiona i zastąpiona w 1832 roku tzw. Statutem Organicznym, ograniczającym odrębność Królestwa Polskiego. W myśl postanowień Statutu Organicznego zniesiono odrębną koronację (cara na króla Polski), sejm i polskie wojsko. Pozostawiono Radę Stanu (złożoną jednak w większości z Rosjan) i Radę Administracyjną, jednak ograniczono ich uprawnienia.
Formalnie zachowano język polski jako język urzędowy, a także polskie prawo cywilne i karne. Teoretycznie zachowano też swobody obywatelskie, jednak w praktyce odnoszące się do nich przepisy Statutu Organicznego nigdy nie weszły w życie, gdyż w 1833 roku ogłoszono stan wojenny na 25 lat (później wielokrotnie przedłużany).
Cesarz otrzymał pełnię władzy prawodawczej. Bezpośrednio reprezentował go namiestnik Królestwa, którym został zdobywca Warszawy, feldmarszałek Iwan Paskiewicz-Erywański. Na terenie Królestwa Polskiego rozlokowano liczącą 100 tysięcy żołnierzy armię okupacyjną, utrzymywaną z miejscowych podatków.
Jej głównym garnizonem została zbudowana w latach 1832-1834 na koszt miasta Cytadela Aleksandrowska (ówcześnie zwana Cytadelą Warszawską). Poza funkcjami garnizonowymi pełniła ona też rolę więzienia politycznego dla uczestników Powstania Listopadowego i siedziby tzw. Stałej Komisji Śledczej – jednej z instytucji kierującej represjami w Królestwie Polskim. Z kolei poborowi z Królestwa Polskiego służyli w armii rosyjskiej.
Stopniowo ustrój prawny ujednolicano z obowiązującym w Rosji. W 1837 roku przeprowadzono reformę podziału administracyjnego, zastępując województwa guberniami. Od 1839 roku językiem obowiązującym w Radzie Stanu stał się język rosyjski, choć dwa lata później Radę Stanu zlikwidowano. W 1847 roku w Królestwie Polskim wprowadzono rosyjski kodeks karny.
SKUTKI KULTURALNE POWSTANIA LISTOPADOWEGO
W ramach represji po Powstaniu Listopadowym zamknięte zostały uniwersytety w Warszawie i Wilnie (znajdującym się na terenie bezpośrednio włączonym do Rosji), a także liczne inne placówki oświatowe (m.in. Liceum Krzemienieckie). Choć utrzymano jeszcze język polski w szkołach, podjęto działania, na razie ograniczone, w kierunku jego docelowej rusyfikacji. W 1839 roku nadzór nad szkolnictwem przekazano do Petersburga. Zlikwidowano też Towarzystwo Przyjaciół Nauk, a jego zbiory wywieziono do Rosji.
W wyniku Powstania Listopadowego wielu czołowych przedstawicieli kultury polskiej znalazło się na emigracji. Na Zachód wyjechali, m.in.: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid czy Fryderyk Chopin. Ich publikacje o charakterze patriotycznym zostały przez władze carskie zakazane. Z tego powodu dzieła literackie twórców emigracyjnych trafiały do Polski potajemnie. Okres zaostrzonej cenzury określany jest potocznie jako „noc paskiewiczowska” (od nazwiska namiestnika).
Represje popowstaniowe dotknęły też Kościół katolicki, a zwłaszcza jego odłam greckokatolicki (unitów). Na terenie Cesarstwa Rosyjskiego zlikwidowano większość klasztorów katolickich, a w 1839 wymuszono połączenie Cerkwi greckokatolickiej w Rosji z patriarchatem moskiewskim.
SKUTKI GOSPODARCZE I DEMOGRAFICZNE POWSTANIA LISTOPADOWEGO
Powstanie Listopadowe miało bardzo poważne konsekwencje dla gospodarki Królestwa Polskiego. Już same działania wojenne doprowadziły do poważnych zniszczeń. Najcięższym brzemieniem dla gospodarki stały się jednak represyjne posunięcia zaborców. Na Królestwo Polskie nałożona została kontrybucja w olbrzymiej jak na owe czasy wysokości 22 milionów rubli. Majątki uczestników powstania (głównie na Litwie, Białorusi i Ukrainie) uległy zaś konfiskacie i zostały w dużej mierze przekazane rosyjskim dygnitarzom.
W ramach represji popowstaniowych wprowadzona została nowa polityka celna odnośnie handlu pomiędzy Królestwem Polskim a Rosją. Cła na rosyjskie towary przywożone do Polski zostały obniżone do symbolicznych wartości. Z kolei towary polskie wywożone do Rosji zostały obłożone wysokimi, dochodzącymi do 16% cłami. Polityka ta obniżała konkurencyjność polskiego przemysłu (zwłaszcza włókienniczego), w dużej mierze nastawionego na eksport do Rosji.
Na wsi wprowadzono oczynszowanie chłopów zamiast pańszczyzny. Miało to skutek uboczny, gdyż wielu chłopów nie było w stanie opłacić nadmiernie wygórowanego czynszu i było rugowanych z uprawianych dotychczas ziem.
W ramach ogólnej rusyfikacji ustroju administracyjnego w Królestwie Polskim, na przełomie lat 30. i 40. XIX wieku wprowadzono rosyjski system monetarny, wagi i miary.
Poważnym ciosem dla ludności Królestwa Polskiego było przywleczenie przez rosyjskie wojska epidemii cholery. Zdziesiątkowała ona ludność, w oczywisty sposób mając też wpływ na sytuację gospodarczą. Zrządzeniem losu, ofiarą tej samej epidemii był wielki książę Konstanty, który zmarł na cholerę w Witebsku, 27 czerwca 1831 roku.
REPRESJE POPOWSTANIOWE W ZABRACH PRUSKIM I AUSTRIACKIM
Również pozostali dwaj zaborcy (Austria i Prusy) nasilili represje na swych terenach. W zaborze pruskim skonfiskowano majątki uczestników Powstania Listopadowego i podjęto szeroko zakrojoną akcję germanizacyjną . W tym celu w 1832 roku język niemiecki uczyniono w Wielkopolsce wyłącznym językiem urzędowym.
Również w Galicji (zabór Austriacki) nasilił się nacisk germanizacyjny. Po Powstaniu Listopadowym zwiększona została liczebność wojska na tym terenie i zaprowadzono rządy terroru. W 1833 roku Austria zawarła w Münchengrätz (Mnichovo Hradišt’) układ z Rosją (do którego potem dołączyły Prusy), przewidujący wspólne zwalczanie polskich dążeń niepodległościowych. Postanowiono też ograniczyć (aż do stopniowej likwidacji) samodzielność Rzeczypospolitej Krakowskiej, której narzucono zwierzchność tzw. Konferencji Rezydentów. W latach 1836-1841 Rzeczpospolita Krakowska została poddana austriacko-rosyjskiej okupacji.
SKUTKI MIĘDZYNARODOWE POWSTANIA LISTOPADOWEGO
W pierwszej połowie XIX wieku Rosja, jako jeden z członków tzw. Świętego Przymierza, była w gwarantem konserwatywnego porządku politycznego ustanowionego na kongresie wiedeńskim. Z tej przyczyny, wojska rosyjskie wielokrotnie interweniowały w różnych państwach europejskich w celu stłumienia lokalnych wystąpień rewolucyjnych. Władze rosyjskie, poważnie zaniepokojone rewolucją lipcową we Francji i powstaniem niepodległościowym w Belgii, zamierzały interweniować zbrojnie w tych krajach. Powstanie Listopadowe przekreśliło te plany, wiążąc na wiele miesięcy trzon armii rosyjskiej w Polsce. Przyczyniło się to wydatnie do zwycięstwa rewolucji lipcowej oraz uzyskania i utrzymania niepodległości przez Belgię.
Bibliografia
– „Trzy powstania narodowe” Stefan Kieniewicz, Andrzej Zachorski, Władysław Zajewski
Książka i Wiedza, Warszawa 1992.
Dokumenty, cytaty, źródła
http://www.edulandia.pl/edukacja/1,124764,6678455,Skutki_Powstania_Listopadowego.html#ixzz4RWnE7LVS
