Polityczne formy zaangażowania młodzieży i młodych dorosłych

Oczekiwania społeczne wobec aktywności młodzieży są pochodną przeszłości. Czy na zaangażowanie należy patrzeć jedynie przez pryzmat frekwencji wyborczej i udziału w ruchach politycznych, gdy młodzi są rozczarowani tradycyjnymi organizacjami politycznymi? A może również przez pryzmat wyborów konsumenckich, gdy technologie cyfrowe wyposażają ich w narzędzia, które pozwalają działać inaczej. Jak wygląda zaangażowanie w świecie zdominowanym przez młodość, ale nie przez młodzież?

Młodzież w kontekście historycznym

„W owych czasach jednak żaden mężczyzna nie naraziłby się na śmieszność podejmowania jakichkolwiek prób, by wyglądać (…) na człowieka młodego, choćby choćby taką miał prezencję lub za takowego się uważał” – to cytat z powieści G. G. Marqueza „Miłość w czasach zarazy”. Oddaje społeczne postrzeganie młodości w czasach sprzed rewolucji przemysłowej XIX wieku. Faza młodości nie kojarzyła się wtedy z atrakcyjnością, a jej głównym celem było osiągnięcie dorosłości. Jednak przez ostatnie dwieście lat znaczenie młodości i młodzieży jako aktora społecznego uległo daleko idącym przemianom.

Młodzież jako kategoria społeczna została dostrzeżona dopiero w XIX wieku. Był to czas intensywnego rozwoju kapitalizmu, industrializacji, urbanizacji oraz migracji ludzi do rozwijających się przemysłowych ośrodków miejskich. Następstwem tych procesów był postępujący podział pracy, specjalizacja zawodowa i rozwój szkolnictwa, które wymusiły socjalizację w grupach rówieśniczych, mającą na celu przygotowanie młodych ludzi do pełnienia innowacyjnych ról zawodowych. Procesowi rozwoju społeczeństwa przemysłowego towarzyszyły także duże zmiany geopolityczne, w tym tworzenie zrębów nowoczesnych państw narodowych. W takim szczególnym kontekście kategoria młodzieży została „zauważona” przez Karla Mannheima, który w swojej koncepcji pokolenia uzna ją za siłę innowacyjną oraz reformatorską, wiążąc jej potencjał ze zmianą społeczną (1944).

Od tego czasu młodzież zaczęła być przedmiotem zainteresowania jako aktor kwestionujący istniejący porządek społeczny i kulturowy. Młodzi ludzie byli bowiem aktywnymi uczestnikami, a czasem i podstawową siłą różnych ruchów kontestacyjnych i rewolucyjnych XIX i XX wieku, w tym narodowo-wyzwoleńczych i robotniczych (Niezgoda 2014, s. 51). W konsekwencji nastąpiła intensyfikacja zainteresowania fazą młodości. Młodzież zaś zaczęła być postrzegana przez badaczy jako odrębna zarówno wobec dzieci, jak i dorosłych, część społeczeństwa, która następnie uległa stopniowej instytucjonalizacji.

Drugim ważnym okresem w rozwoju zainteresowania młodzieżą, a zarazem ich aktywności, były czasy powojenne. Zmiana cywilizacyjna, która rozpoczęła się w latach 50. i 60. XX wieku wraz z wyżem demograficznym, rozwojem kapitalizmu, państwa dobrobytu i technologii, przełożyła się na wzrost zamożności społeczeństw Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. To wtedy narodziła się także kultura młodzieżowa, w ramach której młodzież wypracowała własne normy i wartości regulujące relacje ze światem dorosłych oraz styl ekspresji wyrażający się w podkreślaniu niezależności, nowych formach spędzania czasu wolnego, działalności artystycznej, zwłaszcza muzycznej, wyglądzie i modzie. Z czasem coraz silniej zaczęły być eksponowane postawy sprzeciwu i buntu wobec rzeczywistości dorosłych, co zaowocowało kontrkulturą lat 60. i 70. XX wieku oraz całą plejadą subkultur młodzieżowych (Wrzesień 2011, 2013; Jakubowski 2017). Działalność szeroko rozumianej kontrkultury nacechowana była autonomizmem, aktywizmem, mobilnością, indywidualizacją (Wertenstein-Żuławski 1990). W efekcie oddziaływania kultury młodzieżowej przełamany został rygoryzm społeczny, rozpowszechniły się postawy autonomiczne, odmienne style życia, zaś sama młodzież wytworzyła własne symbole i język, a przez pewien czas choćby osobny model funkcjonowania kultury. Zawdzięczamy jej wprowadzenie do katalogu ważnych wartości kultu młodości, ale także zwrócenie uwagi na prawa kobiet, mniejszości, zwierząt, czy rozpowszechnienie nowych postaw społecznych jak ekologizm czy pacyfizm. Dziedzictwem kontrkultury jest również rewolucja seksualna i poluzowanie gorsetu norm obyczajowych, czego efektem jest chociażby współczesna pluralizacja form życia rodzinnego (Wrzesień 2011, 2013; Wertenstein-Żuławski 1991).

W efekcie nastąpił wzrost znaczenia osób młodych z uwagi na ich specyficzne cechy społeczne takie jak większa chłonność innowacji w sferze technologii, ideologii, wartości i norm obyczajowych oraz szybsza i łatwiejsza adaptacja do zmian, jednocześnie zaś spadek autorytetu osób starszych, jako gorzej adaptujących się do nich i nie rozumiejących otaczającego świata (Niezgoda 2014). Tym samym, wytworzył się specyficzny obraz młodzieży jako autonomicznej i aktywnej, również politycznie, kategorii społecznej, przez pryzmat którego przyglądamy się współczesnym jej reprezentantom i reprezentantkom. Obecne oczekiwania społeczne wobec młodzieży, co do jej aktywności, odmienności i buntowniczości są pochodną przeszłości. Warto jednak podkreślić, iż nie ma jednej ahistorycznej, uniwersalnej młodzieży. Jest to bowiem dynamiczny, bo podlegający zmianom, typowy dla określonej kultury (miejsca i czasu), warunkowany społecznie i kulturowo (klasa, rasa, płeć) konstrukt społeczny. Zależy od specyficznego kontekstu, w którym przebiegają procesy rozwoju, socjalizacji i wychowania. Choć nigdy nie jest też wprost jego efektem (Szafraniec 2015; Wrzesień 2015; Zielińska 2015; Niezgoda 2014).

Młodzież w kontekście współczesnym

Wychodząc z założenia, iż jesteśmy w stanie obserwować kolejne „wcielenia” młodzieży, będące pochodną czasów, w jakich funkcjonuje, warto wskazać na najważniejsze procesy, które zmieniły jej rzeczywistość. Po pierwsze faza młodości uległa wydłużeniu i autonomizacji. Po drugie, dziś dużo trudniej osiągnąć status pełnej dorosłości, związanej choćby z samodzielnością ekonomiczną. Po trzecie, celem młodości nie zawsze jest osiągnięcie dorosłości (Arnett 2000). Po czwarte, systematycznemu przekształceniu ulegał świat grup odniesienia ludzi młodych. Współcześnie najważniejsze z nich to grupy rówieśnicze i cała sfera online z mediami społecznościowymi na czele (Jakubowski 2017). W konsekwencji licznych zmian, które następowały przez ostatnie dziesięciolecia (…) „powstał świat zdominowany przez młodość, ale nie przez młodzież” (Wrzesień 2011, s. 360).

Mając za sobą bogate doświadczenie młodzieżowej aktywności, która przekształciła życie społeczne w XX wieku, mimo zmiany kontekstu, wciąż bacznie przyglądamy się wartościom i poglądom ludzi młodych, wypatrując na horyzoncie postaw charakterystycznych dla przeszłości. Uważnie studiujemy ich stosunek do ustroju politycznego, polityków, deklarowane orientacje polityczne i przejawy politycznej aktywności. W ostatnich blisko czterech dekadach byliśmy świadkami i uczestnikami po raz kolejny ogromnych zmian w obszarze polityki, gospodarki, technologii i kultury, procesów długo, jak i krótkookresowych, globalnych, regionalnych i lokalnych, których skutki przejawiały się sferze makro, mezzo i mikrospołecznej. Wśród nich warto wymienić choćby kryzys finansowy lat 2007-2008, Arabską Wiosnę, kryzys migracyjny, kryzys klimatyczny, pandemię Covid-19, eskalację wojny w Ukrainie, czy rządy Prawa i Sprawiedliwości (2015-2023) i zmiany w prawie aborcyjnym na gruncie polskim. Zmiana systemowa nie pozostała bez wpływu na postawy i zachowania polityczne młodych osób, bowiem byli oni zarówno jej podmiotem i przedmiotem, ofiarami i beneficjentami, apologetami i przeciwnikami. Jak zatem wygląda aktywność polityczna współczesnej młodzieży i młodych dorosłych?

Wartości i postawy polityczne Z

By odpowiedzieć na tak postawione pytanie musimy zacząć od wskazania, iż aktywność polityczna to część szerszego tworu, jakim jest postawa polityczna, będąca względnie trwałym stosunkiem do podmiotów polityki i ich działań, systemu politycznego i jego składników, elit politycznych, idei i wartości politycznych oraz decyzji politycznych. Postawa zawiera trzy komponenty: poznawczy – oznaczający całokształt prawdziwej i nieprawdziwej wiedzy dotyczącej systemu politycznego; emocjonalno-oceniający – obejmujący uczucia wobec zjawisk politycznych oraz kryteria ich wartościowania; behawioralny – czyli, gotowość do aktywności politycznej w oparciu o utrwalone wzorce zachowań politycznych lub pozostanie biernym wobec zjawisk politycznych (Wojcieszke 2005; Wiatr 1999; Potulski 2007). Nie będę szczegółowo analizowała każdego z nich, zaznaczę jedynie wybrane tendencje, by następnie przejść do próby scharakteryzowania przejawów aktywności. Próbując je naświetlić odwoływać się będę głównie do raportów i komunikatów CBOS-u, w których ujęto dwie kategorie wiekowe badanych: 17-19 lat (uczniowie ostatnich klas szkół ponadpodstawowych) (CBOS 2022) oraz 18-24 lata, czyli tzw. młodych dorosłych (CBOS 2021), a uzupełniająco do innych raportów prezentujących postawy polityczne młodych.

Na liście najważniejszych celów życiowych młodzieży ze szkół średnich na pierwszym miejscu znajduje się miłość i przyjaźń (57%), ciekawa, zgodna z zainteresowaniami praca (38%), osiągnięcie wysokiej pozycji zawodowej i materialnej (po 35%), udane życie rodzinne (33%) oraz spokojne życie bez kłopotów i konfliktów (28%). W 2021 roku CBOS po raz pierwszy zapytał młodzież w wieku 17-19 lat o stosunek do osób LGBT+. Wśród badanych przeważała postawa akceptacji (61%), choć w różnym stopniu natężenia. Stosunek do osób LGBT+ silnie determinują płeć, poglądy polityczne i religijne badanych. Znaczenie wyższym poziomem akceptacji charakteryzują się dziewczęta, osoby o poglądach lewicowych i niewierzący. Ogólnie natomiast młodzież ze szkół średnich deklaruje wyższy poziom akceptacji osób LGBT+ od dorosłych (61% do 37%). Drugą wprowadzoną do badania kwestią był stosunek do zmian klimatycznych. Prawie 1/3 badanych uważa je za największe zagrożenie dla współczesnej cywilizacji, a 39%, iż jest to tylko jedno z wielu niebezpiecznych zjawisk. Natomiast 47% badanej młodzieży uważa, iż neutralność klimatyczna powinna zostać osiągnięta w Polsce przed rokiem 2050, co również odróżnia ją od dorosłych (27%). Nie sposób nie wspomnieć o stosunku młodzieży do aborcji, który uległ liberalizacji od 2018 roku. Przybyło osób akceptujących aborcję zarówno z przesłanek dopuszczalnych przez tzw. „kompromis aborcyjny” (zagrożenie życia matki – 86%, zagrożenie zdrowia matki – 81%, ciąża jest wynikiem czynu zakazanego – 81%, upośledzenie płodu – 67%), jak i tych związanych z ciężką sytuacją materialną i osobistą kobiety (47% i 46%) oraz gdy kobieta po prostu nie chce mieć dziecka (48%) (CBOS 2022).

W przypadku młodych dorosłych (18-24 lata) również zaobserwowano w ostatnich latach przesunięcie poglądów w kierunku większego liberalizmu światopoglądowego. Przybyło zwolenników prawnej instytucjonalizacji związków partnerskich osób tej samej płci (55%), prawnej dopuszczalności przerywania ciąży (58%), większe znaczenie dla ludzi młodych niż dla ogółu dorosłych ma przestrzeganie praw i swobód obywatelskich. Połowa badanych (50%) chce także jak najszybszego odejścia od energetyki opartej na węglu (CBOS 2022).

Przenosząc się do sfery wąsko rozumianej polityki, warto zwrócić uwagę, iż w 2021 roku odnotowano najwyższy od wielu lat poziom zainteresowania polityką wśród młodzieży (53%), z czego bardzo duże i duże zainteresowanie zadeklarowało 17%. Wyższy odsetek (59%) zarejestrowano w 1996 roku. Inną istotną zmienną jest zwiększenie się odsetka osób uważających, iż demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów (37%), współwystępujący ze wzrostem odsetka osób nie mających zdania w tej sprawie (40%). Najbardziej zwrócił jednak uwagę rekordowo wysoki odsetek osób niezadowolonych ze sposobu funkcjonowania demokracji w Polsce (69%) i rekordowo niski tych zadowolonych (10%). Ten ostatni znacząco odróżniał młodzież od dorosłych, wśród których zadowolonych było 38%. Badanie pokazało utrzymującą się niską ocenę klasy politycznej i jej działań na rzecz obywateli oraz poczucie lekceważenia przez władzę. Nastąpiło także przesunięcie w orientacjach politycznych. W latach 2016-2021 odnotowano spadek identyfikacji prawicowych z 20% do 11% oraz wzrost poglądów lewicowych z 8% do 25%. uległ zmniejszeniu także odsetek osób niepotrafiących określić swoich poglądów politycznych do 52%, co jest najniższą zarejestrowaną wartością w historii tych badań. Bardzo istotne jest, iż deklaracje co do poglądów politycznych silnie różnicuje płeć. W 2021 roku co trzecia dziewczyna (32%) utożsamiała się z poglądami lewicowymi (wzrost o 19 pkt. proc. wobec 2018 roku), natomiast co piaty chłopiec (19%) zadeklarował orientację prawicową (spadek o 3 pkt. proc. w stosunku do 2018 roku) (CBOS 2022).

W badaniu z kwietnia 2021 roku, 65% osób w wieku 18-24 lata zgodziło się ze stwierdzeniem o przewadze demokracji nad innymi systemami sprawowania władzy, zaś odsetek identyfikujących się z demokracją wyniósł 75%. Odsetek młodych dorosłych negatywnie oceniających stan demokracji w Polsce osiągnął nienotowany wcześniej poziom 76%, choć jednocześnie obserwowany był spadek poczucia wpływu na sprawy lokalne i krajowe. Od 2020 roku poziom dużego i bardzo dużego zainteresowania polityką wśród Polaków w wieku 18-24 lat utrzymuje się na względnie wysokim poziomie w stosunku do wyników z ostatnich trzydziestu lat. Podobnie, jak w przypadku młodzieży, również w tej grupie odnotowano gwałtowny wzrost identyfikacji lewicowych – utożsamiała się z nimi 1/3 badanych (33%), co było wynikiem rekordowym, zaś z poglądami prawicowymi, 21%. Płeć pozostaje istotną zmienną różnicującą poglądy polityczne. Przełomowy był rok 2020, kiedy 40% młodych Polek zadeklarowało poglądy lewicowe, zaś 36% młodych Polaków poglądy prawicowe. Rok później stosunek ten wyniósł 43% do 27%, choć należy podkreślić spadek sympatii młodych mężczyzn dla prawicy i wzrost sympatii dla lewicy i centrum (CBOS 2021).

W różnych badaniach zauważalny jest wzrost zainteresowania polityką i przesunięcie ku poglądom lewicowym, co wyrażało się także w stosunku młodzieży i młodych dorosłych do kwestii aborcji, kryzysu klimatycznego, niskich zarobków, jakości usług publicznych czy nierówności. Częściej poparcie dla idei lewicowych deklarowały kobiety (por. Kajta, Mrozowicki 2022; Potocki, Machalica 2022). Czy zatem wobec takiego nastawienia emocjonalno-oceniającego ludzie młodzi aktywizują się, a jeżeli tak, to jak się to przejawia?

Aktywność polityczna pokolenia Z

Próbując dokonać oceny aktywności politycznej młodzieży należy najpierw zdefiniować samo pojęcie. W literaturze przedmiotu przyjmuje się różne jej rozumienie i używa synonimicznie z takimi pojęciami jak partycypacja polityczna czy zaangażowanie polityczne. Wiąże się ono także nierozerwalnie ze sprawczością i podmiotowością polityczną. Za Krystyną Skarżyńską partycypację polityczną można rozumieć jako wszelkie formy zaangażowania jednostki w wywieranie wpływu na rządzących i decyzje, jakie oni podejmują, wszelkie formy zainteresowania polityką i kwestiami politycznymi (2002). Na potrzeby niniejszego tekstu do aktywności politycznej będę zaliczała różne działania mające na celu wywarcie wpływu, jak i realizację własnych wartości. W takim ujęciu aktywność będzie obejmowała działania konwencjonalne i niekonwencjonalne, online i offline, wyborcze i pozawyborcze, formalne i nieformalne, zinstytucjonalizowane i spontaniczne. w tej chwili problematyczny pozostaje także drugi człon głównego pojęcia – „polityczna”. Czy tylko wybory przy urnach lub zaangażowanie się w określony ruch polityczny są działaniami politycznymi, czy może codzienne wybory konsumenckie również są motywowane politycznie i wynikają z naszych przekonań? Jakie są współczesne formy działania politycznego przypisywane młodym ludziom oraz praktyki je obrazujące.

W literaturze przedmiotu wskazuje się na dwie główne tezy w odniesieniu do działań politycznych młodzieży i młodych dorosłych. Po pierwsze mamy do czynienia ze zmianą pokoleniową w podejściu do partycypacji politycznej. Młodzi ludzie są rozczarowani i coraz bardziej sceptyczni wobec demokracji przedstawicielskiej, tradycyjnej organizacji politycznej i sposobów uprawiania polityki, co przejawia się w spadku konwencjonalnej partycypacji. Z drugiej strony technologie cyfrowe, edukacja i globalizacja wyposażyły ich w narzędzia i kapitały, pozwalające im działać inaczej (Alteri, Lecardi, Raffini 2016; Pickard 2019). To spowodowało, iż obserwujemy (…) „proces ponownego wynalezienia polityki, charakteryzujący się rozprzestrzenianiem się niekonwencjonalnej partycypacji oraz innowacyjnych podejść i repertuarów działań. Nowe praktyki konfigurują się jako nieformalne, niezinstytucjonalizowane, horyzontalne, coraz bardziej oderwane od tradycyjnych kolektywnych podziałów społecznych, ale mające osobiste znaczenie i zorientowane indywidualnie. (…) Są one także wyrazem głębokiej formy oburzenia” (Alteri, Lecardi, Raffini 2016, s. 717). Zgodnie z powyższym, jesteśmy świadkami procesów repolityzacji i subpolityzacji, o których pisał Ulrich Beck. Zmniejszenie konwencjonalnej partycypacji (udział w partiach politycznych, związkach zawodowych, wyborach) idzie w parze z rosnącą tendencją obywateli do angażowania się w niekonwencjonalne działania partycypacyjne (np. ruchy lub akcje protestacyjne) oraz działania zindywidualizowane. Eksperymentowanie z nowymi formami uczestnictwa nie jest już alternatywnym sposobem bycia w polityce, ale jest to jedyny sposób, aby to zrobić (Beck 2002; Alteri, Lecardi, Raffini 2016). Terminem, który pojawia się w literaturze próbującym oddać nową charakterystykę uczestnictwa młodzieży w polityce, jest alter–aktywizm. Bazuje on na wizji spójności między praktykami i wartościami, transformacji siebie, nierozerwalnie związanej z zaangażowaniem w przekształcanie świata, centralnym znaczeniu podmiotowości i kreatywności, eksperymentowaniu z formami demokracji bezpośredniej (Juris i Players 2009; Glasius i Pleyers 2013; Alteri, Lecardi, Raffini 2016).

Po drugie, sfera tego, co polityczne uległa dziś rozszerzeniu. Koncepcja tzw. subpolityki wskazuje, iż domeny uważane wcześniej za niepolityczne jak np. konsumpcja i czas wolny stają się nowymi środowiskami dla działań istotnych politycznie (Beck 2002). Jak argumentuje Bang, decentralizacja polityki wpłynęła na zakres i formy działań politycznych powodując, iż (…) „polityczność staje się coraz bardziej osobista i autorefleksyjna” (2005, s. 163), co znajduje wyraz w sposobach prowadzenia codziennego życia. Sarah Pickard ten rodzaj praktyk niewyborczych określa mianem Do-It-Ourselves politics (DOI). Są one zróżnicowane pod względem czasu i zaangażowania, adresowane są do różnych aktorów – od organizacji i korporacji międzynarodowych, przez społeczności lokalne, po rodzinę i kręgi przyjacielskie. (…) „Polityka DIO opiera się na podejmowaniu przez młodych ludzi inicjatywy w życiu publicznym i/lub prywatnym, poprzez różne działania społeczne, moralne, etyczne i środowiskowe, które stanowią część zbiorowych działań o różnej skali, mających na celu uczynienie świata lepszym miejscem. Dzięki polityce DIO wielu młodych ludzi doświadcza poczucia przynależności i wzmocnienia (empowerment), którego nie uzyskują w partiach politycznych czy związkach zawodowych” (Pickard 2019). Z kolei A. Furlong i F. Cartmel zwrócili uwagę na zjawisko single issue politics, które według nich jest preferowane przez młodych obywateli. Jest to forma zindywidualizowanego zaangażowania obywatelskiego, w której jednostki zarówno wiedzą, w co się angażują, jak i mogą ocenić postępy w osiąganiu konkretnych celów. Stwarza ona swobodę wspierania tych kwestii, z którymi czują się silnie związani, bez wyraźnego wspierania pakietu kwestii, które obejmują rzeczy, z którymi się nie zgadzają. Młodzi ludzie mogą angażować się w sprawy polityczne, zwłaszcza gdy proponowane działania są postrzegane jako wpływające na ich osobiste bezpieczeństwo, wolność lub finanse (Furlong and Cartmel 2007, s. 134). Wśród innych form zindywidualizowanej partycypacji politycznej wymieniane są uczestnictwo w protestach i demonstracjach, boycotting and buycotting, podpisywanie petycji, komentowanie spraw politycznych w mediach społecznościowych, opatrywanie wybranych kwestii hashtagami, tworzenie własnego contentu w Internecie, czy angażowanie się w wolontariat.

Kwestią sporną pozostaje to, na ile niekonwencjonalne formy aktywności politycznej obniżają udział w konwencjonalnych aktach politycznych, takich jak wybory. M. Giugni and M. Grasso, analizujący w swojej książce uczestników protestów społecznych, stawiają tezę o wzajemnym wzmacnianiu się instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych taktyk politycznych (2019). Podobnie jest w przypadku próby oceny wzajemnego aktywowania i dezaktywowania się działań online i offline, tu również zdania są podzielone.

Przyglądając się wymienionym wyżej formom warto wskazać ich praktyczne realizacje. W ostatnich latach mogliśmy obserwować, również w Polsce, różne przejawy aktywizmu młodej generacji. Po „Occupy Wall Street” czy „Indignados” będących konsekwencją kryzysu finansowego lat 2007-2008, uwaga oburzonych przeniosła się na sprawę kryzysu klimatycznego. Mogliśmy śledzić protesty zainicjowane przez Gretę Thunberg i powstanie organizacji oraz ruchów proekologicznych (np. Fridays for Future, Młodzieżowy Strajk Klimatyczny, Fashion Revolution, Extiction Rebellion). Nie można zapomnieć również o zaangażowaniu młodych po prawej stronie sceny politycznej i ruchach nacjonalistycznych. Jak pisze Justyna Kajta w polaryzującym się świecie należy brać pod uwagę wyrazicieli różnych głosów pojawiających się w sferze publicznej, również tych konserwatywnych i reakcyjnych, którzy prezentują własną wizję dobrego życia (2023, s. 93). W internecie mogliśmy obserwować młodych twórców, którym sprawy obywatelskie i polityczne nie pozostały obojętne (np. Orientuj się, Prawo Marcina). Ponadto, młodzi ludzie byli czynnymi uczestnikami protestów Strajku Kobiet po wyroku Trybunału Konstytucyjnego, pomocy uchodźcom wojennym z Ukrainy po 24 lutego 2022 roku, czy ostatnich wyborów parlamentarnych z rekordową frekwencją ponad 70% (dane exit poll Ipsos).

Młodzi obywatele, jak pokazują badania, angażują się zarówno w protesty, jak i działalność organizacji pozarządowych. W badaniu młodzieży szkolnej z 2021 roku „uczestnictwo w protestach społecznych, takich jak demonstracja, marsz, strajk, blokada, okupacja itp., które miały miejsce w ciągu ostatnich 12 miesięcy przed momentem badania zadeklarowała ponad jedna trzecia (36%) badanych, przy czym większość z nich (19% ogółu respondentów) brała w nich udział więcej niż raz, a co dwudziesty (5%) zadeklarował, iż w tym okresie protestował wiele razy” (CBOS 2022, s. 130). Rekordowy wzrost uczestnictwa w protestach po wyroku Trybunału Konstytucyjnego nastąpił także w grupie wiekowej 18-24 lata. Udział w nich zadeklarowało 28% badanych (CBOS 2021). Jak wyraźnie wynika z badania aktywności obywatelskiej, jest to także grupa najczęściej angażująca się w pracę społeczną w ramach organizacji obywatelskich – aż 37% z nich zadeklarowało zaangażowanie w trzech dziedzinach lub więcej, zaś średnia poziomu zaangażowania wyniosła 2,75 (CBOS 2024).

Przedstawione w tekście spostrzeżenia pokazują, iż potencjał młodzieżowego buntu nie jest niezmienną, uniwersalną i wrodzoną cechą młodzieży, ale jest kształtowany i przekształcany w zależności od kontekstu społeczno-ekonomiczno-politycznego (Sukarieh, Tannock 2015). Opisane przejawy aktywizmu młodych osób zdają się potwierdzać tezę o jego przesunięciu w inne niż tradycyjne obszary. Choć nie wykluczają całkowicie zaangażowania w praktyki konwencjonalne jak wybory, jeżeli w danym momencie zostaną uznane za szczególnie ważne. W tym miejscu należy poczynić ważne zastrzeżenia. Teoretycy przedmiotu zastanawiają się, na ile owe zindywidualizowane formy działań mają potencjał wspólnotowy. Otwartym pozostaje pytanie o moc oddziaływania tego typu praktyk na politykę instytucjonalną, która wciąż pozostaje domeną starszych generacji. Partie polityczne orientują swoje programy do innych niż młodzież grup społecznych, z uwagi na ich przewagi demograficzne, większą lojalność polityczną i regularność uczestnictwa w wyborach. Mimo zwiększonego zauważalnie poziomu aktywizmu, wciąż największą grupą wśród młodych pozostają osoby niepotrafiące określić swoich poglądów politycznych, a skręt w lewo niekoniecznie przekłada się na priorytetowe głosowanie na partie lewicowe (co pokazały choćby ostatnie wybory parlamentarne w Polsce). Nie znamy do końca zawartości lewicowego światopoglądu młodych, która zgodnie z logiką angażowania się na rzecz konkretnych spraw i „patchworkowości” poglądów (Kajta, Barakeh, Marczewski, Pustułka 2022) może oznaczać lewicowość wybiórczą, np. wyłącznie w zakresie praw reprodukcyjnych kobiet. Warto także pamiętać, iż aktywizm dotyczy zwykle mniejszości społeczeństwa, a tylko czasami porywa masy. Jest on również zjawiskiem falowym, zwłaszcza wśród młodych, gdzie obserwujemy momenty włączania i wyłączania z polityki (Kwiecińska-Zdrenka 2022). Zagadką pozostaje siła i sposób oddziaływania mediów społecznościowych, z ich algorytmami i potencjałem uwodzenia. Mogą wyposażać w narzędzia emancypacji, jak i manipulować. Możliwość zatracenia się w rozrywce, czy utkwienia w wybranej bańce to tylko wybrane przykłady. Mamy zatem do czynienia ze światem, którego młodzież nie zdominowała (Wrzesień, 2011), ale po raz kolejny zaznaczyła w nim wyraźnie swoją obecność. Na ocenę skutków, jakie przyniesie nowy aktywizm będziemy musieli jeszcze trochę poczekać, gdy przedstawiciele generacji Z wejdą w pełną dorosłość i zyskają większe możliwości kształtowania rzeczywistości. Tak, jak miało to miejsce w przypadku Pokolenia’68, drogi politycznej dorosłości mogą prowadzić w różne, choćby konserwatywne strony. Pozostajemy z pytaniem, w jakim kierunku to przeżycie pokoleniowe zaprowadzi współczesną młodzież.

Bibliografia

Alteri, L., Leccardi, C., Raffini L. (2016). Youth and the Reinvention of Politics. New Forms of Participation in the Age of Individualization and Presentification. PACO, Issue 9(3), 717-747.

Arnett, J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55(5), 496–480.

Bang, H. (2005). Among Everyday Makers and Expert Citizens, [w:] Newman, J. (ed.), Remaking Governance. Peoples, Politics and the Public Sphere.Policy Press, 159–179.

Beck, U. (2002). Społeczeństwo ryzyka. Warszawa: Wyd. Naukowe SCHOLAR.

CBOS. (2021). Młodzi Polacy w badaniach CBOS 1989–2021. Opinie i Diagnozy, nr 48. Warszawa.

CBOS. (2022). Młodzież 2021. Opinie i Diagnozy, nr 49. Warszawa.

CBOS. (2024). Aktywność w organizacjach obywatelskich. Komunikat z badań, nr 28. Warszawa.

Furlong, A., Cartmel F. (2007). Young people and social change. Berkshire: McGraw Open University Press.

Giugni, M., Grasso, M. T. (2019). Street citizens: protest politics and social movement activism in the age of globalization. Cambridge: Cambridge University Press.

Glasius M., Pleyers, G. (2013). Post–2011 Movements: Democracy, Social Justice, Dignity, Development and Change 44(3), 547–567.

Jakubowski, W. (2017). Fifty years after, czyli kilka refleksji o dzisiejszej kulturze młodzieżowej. Studia Edukacyjne, nr 46, 113–123.

Juris, J., Pleyers, G. (2009). Alter–activism: Emerging Cultures of Participation among Young Global Justice Activists. Journal of Youth Studies, 12(1), 57–75.

Kajta, J. (2023). Dobre życie jako służba narodowi? Narracje uczestników ruchu nacjonalistycznego (na tle innych młodych dorosłych). Studia Socjologiczne, nr 1 (248), 87–114.

Kajta, J., Barakeh, S., Marczewski, P., Pustułka, P. (2022). Demokratyczny paradoks w praktyce: Doświadczenia młodych aktywistów i aktywistek. Youth Working Papers Nr 1/2022 Warszawa: Uniwersytet SWPS Młodzi w Centrum Lab.

Kajta, J., Mrozowicki, A. (2022). Young People in Poland: 2020/2021. Between Disappointment with the State and Hope for a Better Life. Bonn: Friedrich Ebert Stiftung, dostęp: http://library.fes.de/pdf–files/id/19162.pdf.

Kwiecińska-Zdrenka, M. (2022). Pokolenie (nie)obecne. Uwarunkowania i procesy obywatelskiej aktywności i bierności młodych dorosłych. Warszawa: PWN.

Mannheim, K. (1944). Youth in Modern Society, [w:] tenże, Diagnosis of Our Time. Essays of a Sociologist. London: Oxford University Press.

Niezgoda, M. (2014). Młodzież jako przedmiot zainteresowania socjologii. Rocznik Lubuski. Tom 40, cz. 2a, 43–56.

Pickard, S. (2019). Politics, Protest and Young People. Political Participation and Dissent in 21st Century Britain. London: Palgrave Macmillan.

Potocki, P., & Machalica, B. (2022). Pęknięte pokolenie rewolucjonistów? Młodzi wobec sytuacji w Polsce w 2021 Roku. Bonn: Friedrich Ebert Stiftung.

Potulski, J. (2007). Socjologia polityki. Gdańsk: Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego.

Skarżyńska, K. (1999). Psychologia polityczna. Warszawa: Zysk i S–ka.

Sukarieh, M., Tannock, S. (2015). Youth Rising? The Politics of Youth in the Global Economy. London: Routledge.

Szafraniec, K. (2015). O znaczeniu codzienności w życiu młodzieży. Władza Sądzenia, nr 7, 9–18.

Wertenstein-Żuławski, J. (1990). To tylko rock’n’roll!. Warszawa: Wyd. ZAKR.

Wertenstein-Żuławski, J. (1991). Robić swoje, [w:] Wertenstein-Żuławski, J., Pęczak, M. (red.), Spontaniczna kultura młodzieżowa. Wrocław: Wyd. Wiedza o Kulturze.

Wiatr, J. (1999). Socjologia polityki, Warszawa: Scholar.

Wojciszke, B. (2005). Postawy i ich zmiana, [w:] Strelau, J. (red.). Psychologia. t. 3. Gdańsk: GWP.

Wrzesień, W. (2011). Dziś prawdziwej młodzieży już nie ma. Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny. Rok LXXIII, zeszyt 2, 359–371.Wrzesień, W. (2013). Krótka historia młodzieżowej subkulturowości. Warszawa: PWN.

Wrzesień, W. (2015). Nie ma jednej młodzieży. Władza Sądzenia, nr 7, 21–25.

Zielińska, M. (2015). Polska młodzież w czasach nieufności. Władza Sądzenia, nr 7, 27–35.

—

Photo by Element5 Digital on Unsplash

—

Karolina Messyasz – doktorka socjologii, badaczka społeczna, adiunktka w Katedrze Socjologii Polityki i Moralności IS UŁ, ekspertka ds. badań i analiz w Instytucie Badań Edukacyjnych. Specjalizuje się w socjologii młodzieży, socjologii edukacji i socjologia polityki. Interesują się kulturą młodzieżową, subkulturami, postawami politycznymi młodzieży. w tej chwili badawczo zajmuje się kwestiami dotyczącymi uczenia się przez całe życie migrantów i migrantek).

—

Tekst pochodzi z zimowego numeru Res Publiki Nowej 4/2024 Kiedyś się rozmawiało. Teraz się scrolluje. Numer jest dostępny na stronie RPN.

—

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury