Nóż w wodzie cz. 3. Czy rtęć i sinice doprowadziły do upadku cywilizacji Majów?

W 2020 r. opublikowano wyniki badań osadów z czterech głównych rezerwuarów wody w Tikal. Zespół Davida Lentza uważa, iż zanieczyszczenie wody rtęcią, pochodzącą z majańskich barwników, oraz przez cyjanobakterie, rozwijające się na substancjach z ludzkich ekstrementów, mogło doprowadzić do porzucenia miasta w połowie IX w. n.e. Dodatkowo trzeba brać pod uwagę znaczny rozrost populacji przy jednoczesnej degradacji środowiska naturalnego i susze w epoce schyłkowoklasycznej, w latach 820-870 n.e.

Badania geochemiczne wykazały ciężkie zanieczyszczenie rtęcią osadów dennych z epok późno- i schyłkowoklasycznej w położonych w centrum Tikal rezerwuarach Świątynnym i Pałacowym. Wyniki korelują ze spadkiem zagęszczenia populacji w tym okresie, modelowanym na podstawie danych z zapisu archeologicznego.

Korelacja skażenia rtęcią Rezerwuaru Świątynnego i Pałacowego, dwóch centralnych zbiorników wody w Tikal, z nagłym spadkiem zagęszczenia populacji miasta w epoce schyłkowoklasycznej (Lentz et al. 2020:Supplementary Fig. S2 na licencji CC BY 4.0)

Do czego Majom rtęć?

Starożytni Majowie używali rtęci w czystej, płynnej postaci podczas swych rytuałów. Znajdujemy ją zwłaszcza w kontekstach pogrzebowych oraz jaskiniowych. Przede wszystkim jednak rtęć wchodzi w skład cynobru (HgS), krwistoczerwonego minerału, który był jednym z podstawowych barwników używanych przez Majów. Stąd wzięła swą nazwę słynna Czerwona Królowa, żona Pakala Wielkiego z Palenque – Cała obsypana cynobrem…. Nie inaczej było z samym Pakalem. Większość elitarnych grobów w Tikal również zawierała spore ilości cynobru. Władca, znany jako Kaloomte’ Bahlam, złożony w pochówku 160 w grupie 7F-1, był pokryty aż 10 kg sproszkowanego minerału. Barwnik ten służył również do malowania artefaktów, ale przede wszystkim zdobień architektury.

Zmyślny system kolekcji wody w Tikal

Kiedy usłyszałem pierwszy raz hipotezę, iż nie tylko place, ale i wielkie piramidy Tikal były skonstruowane tak, aby włączyć je w system zaopatrzenia w wodę tego rozległego ośrodka, pomysłowość Majów wzbudziła we mnie podziw. choćby kondensująca się na ich powierzchniach wilgoć miała spływać do centralnych rezerwuarów wody, a jeżeli byliście kiedykolwiek w Tikal, sami wiecie, ile wody potrafi pojawić się nagle w selwie.

Zatem cały Północny Akropol, będący główną królewską nekropolią, i Centralny Akropol Tikal, a między nimi Wielki Plac, Plac Siedmiu Świątyń i boiska, część Mundo Perdido oraz cztery wielkie piramidy: I, II, V i Południowy Akropol (to ta wielka, porośnięta lasem góra, piętrząca się obok piramidy V), znajdowały się w zlewniach zbiorników Świątynnego i Pałacowego – dwóch wielkich rezerwuarów wody, położonych w centralnej części Tikal. Ileż tam musiało spływać tego cynobru…

Problem zanieczyszczeń

Rtęć nie mogła pozostawać bez wpływu na zdrowie i życie ludzi, którzy spożywali tę wodę. Niektóre próbki z rezerwuarów Świątynnego i Pałacowego dziesięciokrotnie przekraczają przyjęte współcześnie progi toksyczności dla zbiorników słodkowodnych, a większość z nich pochodzi z epok późno- i schyłkowoklasycznej. Był to de facto okres największego rozkwitu miasta.

Dopiero w tej epoce wzniesiono strzeliste piramidy I, II, III, IV i VI, kojarzone z cywilizacją Majów niczym kulturowe ikony. To czas po ostatecznym zwycięstwie władców Yax Mutul nad dynastią Węża (Kaanul) i niekwestionowanej kontroli Tikal nad południowymi Nizinami Majów. Nic dziwnego, iż w próbkach osadów dennych, pochodzących ze zbiorników Świątynnego i Pałacowego z tego okresu, znaleziono również podwyższone ilości fosforanów (PO₄³⁻). Na południowych Nizinach Majów mogło żyć w tamtym czasie około 5 mln ludzi. To o rząd wielkości więcej niż mieszka tam dziś.

Wzrost zaludnienia w Tikal w epoce poźnoklasycznej

Poziomy stężeń fosforanów są często używane na stanowiskach archeologicznych jako wskaźnik zwiększonego odkładania się substancji organicznych, takich jak odpady gastronomiczne i fekalia. Fosforany wiążą się z glebą i pozostają tam przez wiele stuleci. W zbiornikach Świątynnym i Pałacowym, na którego brzegu znajdowały się kuchnie przeznaczone dla mieszkańców Centralnego Akropolu, stężenie fosforanów w epoce późnoklasycznej (600-830 r. n.e.) wzrosło czterokrotnie (0,80–0,92 µg/g) w porównaniu z okresem preklasycznym (0,20 µg/g), czasami poprzedzającymi pierwszego legendarnego władcę Tikal – Yax Ehb’ Xooka, pochowanego na Północnym Akropolu w II w. n.e.

W epoce późnoklasycznej na Centralnym Akropolu mieszkał m.in. Jasaw Chan K’awiil I, który w 695 r. n.e. pokonał Yuknoom Yicha’ak K’ahk’a z Calakmul, odwracając wielkie koło fortuny na Nizinach Majów. Stulecia obciążenia antropogenicznego: spłukiwania palenisk i resztek jedzenia wzbogaciły wodę w substancje organiczne. W porze deszczowej ścieki ze stosów śmieci przy kuchniach płynęły wprost do wody. Niespodziewanie stężenie spadło w epoce schyłkowoklasycznej (830 n.e. <) do poziomu niższego niż we wspomnianym okresie preklasycznym. Współczesne, wysokie poziomy związane są z powrotem lasu tropikalnego po opuszczeniu Tikal – planeta radzi sobie…

Przeżyźnienie wody na skutek nasycenia substancjami odżywczymi pociąga za sobą zwykle rozrost cyjanobakterii – problem dość dobrze znany ze współczesnych, polskich zbiorników śródlądowych, przeważnie eutroficznych. Nie inaczej było z rezerwuarami w Tikal. Sekwencjonowanie genu 16S rRNA w próbkach mikrobiomu z rezerwuarów Świątynnego i Pałacowego pozwoliło na identyfikację groźnych cyjanobakterii. Microcystis i Planktothrix wytwarzają niebezpieczne dla człowieka substancje, jak np. atakujące układ nerwowy anatoksyny-a, uszkadzające wątrobę mikrocystyny i drażniące skórę dermatotoksyny, które przyjmowane wewnętrznie przez dłuższy okres mogą powodować nowotwory. Mikrocystyny to dosyć trwałe związki, odporne m.in. na gotowanie.

Wyniki genetycznych badań molekularnych sinic z czterech zbiorników w Tikal dowodzą zakwitów toksycznych sinic w rezerwuarach Palace i Temple w epoce późnoklasycznej. Szczególnie warunki środowiskowe w Palace uczyniły wodę stamtąd niezdatną do picia zgodnie z naszymi współczesnymi standardami (Lentz et al. 2020: Fig. 4 na licencji CC BY 4.0

Wczesnoklasyczne białe plamy

Nie zrobiono, niestety, badań rezerwuaru Madeira, który leży na obrzeżach kompleksu nazwanego Cytadelą Tikal, odkrytego w 2016 r. dzięki LiDARu. Najnowsze badania z tamtego rejonu – opublikowany na początku 2025 r. opis ołtarza Teotihuacan wraz z teotihuacańskimi ofiarami i depozytami środkowomeksykańskich artefaktów – potwierdzają bowiem stały pobyt Teotihuanczyków w drugiej połowie epoki wczesnoklasycznej (faza Manik IIIa – 480-550 r. n.e.) w Tikal.

Niestety, rdzenie z rezerwuarów pobierano w latach 2009-2010, kiedy Cytadela Tikal uznawana była jeszcze za naturalną formę terenu (na załączonej mapie stanowisko przez cały czas widoczne jest jako wzgórze). Zaprezentowane granice obszarów zlewiskowych wydają się niedokładne na tym niezbadanym wtedy jeszcze obszarze.

Tikal na południe od Mundo Perdido, Grupy E i Placu Siedmiu Świątyń – teren z architekturą talud tablero wykonaną nie tylko na wzór, ale i metodami przeniesionymi z Teotihuacan (ryc. T.G. Garrison & H. Hurst 2025:Figure 1 na licencji CC-BY-NC-SA)

Czy sinice i rtęć mogły doprowadzić do upadku klasycznej cywilizacji Majów?

Na systematyczne spożywanie rtęci i innych toksyn szczególnie narażona była rodzina władcy z ówczesnej dynastii Yax Mutul oraz wyższa arystokracja, zamieszkująca Centralny Akropol. David Lentz z zespołem zwracają uwagę na niezdrową sylwetkę ostatniego władcy Tikal, która może być efektem dłuższej ekspozycji na rtęć. Jego imię tłumaczymy jako Zaćmienie Słońca. 28 stycznia 810 r. n.e. konsekrował on przedostatnią znaną z Tikal stelę, stawiając ją u podnóża piramidy III. Na panelu 2 z tejże piramidy rzeczywiście wygląda niczym stary baron Harkonnen…

Schyłkowoklasyczne susze, jakie spadły na Tikal w latach 820-870 n.e., nie byłyby w stanie w pojedynkę pokonać państwa ze zdrowym środowiskiem i mocnym kręgosłupem klasy zarządzającej. Elity Tikal, postawione przed kombinacją negatywnych czynników, jak susze, skażenie wody rtęcią oraz zakwity groźnych cyjanobakterii i wynikające z tego choroby, przestały spełniać wymagania ustanowione umową społeczną. Utrata sprawczości odebrała im społeczną legitymację do sprawowania władzy. Elektorat zagłosował nogami, odwracając się od nich i opuszczając miasto.

Jeśli choćby w wyniku wspomnianych powyżej czynników upadło Yax Mutal (Tikal) – jeden z najważniejszych ośrodków klasycznej cywilizacji Majów – nie tłumaczy to upadku innych miast-państw na południowych Nizinach Majów. Ostatnią stelę w Tikal konsekrowano dopiero 17 sierpnia 869 r. n.e., pod koniec wspomnianych susz, a dokonał tego władca Yax Mutul – Jasaw Chan K’awiil II. Dopiero po tym miasto musiało opustoszeć.

Oczywiście wspomniana kombinacja przeciwności losu mogła mieć miejsce również w innych ośrodkach Majów, jednak na pewno nie we wszystkich. Królestwo B’aakal ze stolicą w Lakam Ha’ (Palenque) było posadowione na trzech górskich strumieniach, tak wydajnych, iż tylko jeden z nich – Otolum – starczyłby do zaopatrzenia w wodę całej tamtejszej populacji. A mimo tego Palenque opustoszało co najmniej dwie dekady wcześniej. Epoka schyłkowoklasyczna cywilizacji Majów miała prelludium w postaci dwudziestolecia wojen (810-830 r. n.e.), które zmęczyły wszystkich. Bo wojny, wyczerpanie zasobów i degradacja środowiska lubią bawić się razem…

zdj. główne: Przemek Trześniowski Archeophotography

W artykule korzystałem z:

1. Baker, Moses Nelson (1981) The Quest for Pure Water: The History of Water Purification from the Earliest Records to the Twentieth Century. American Water Works Association, Denver. ISBN: 978-1258498603
2. Jackson, Marie D.; Sean R. Mulcahy, Heng Chen, Yao Li, Qinfei Li, Piergiulio Cappelletti, Hans-Rudolf Wenk (2017) Phillipsite and Al-tobermorite mineral cements produced through low-temperature water-rock reactions in Roman marine concrete. „American Mineralogist” 102:1435-1450 https://doi.org/10.2138/am-2017-5993CCBY
3. Lentz, David L.; Trinity L. Hamilton, Nicholas P. Dunning, Vernon L. Scarborough, Todd P. Luxton, Anne Vonderheide, Eric J. Tepe, Cory J. Perfetta, James Brunemann, Liwy Grazioso, Fred Valdez, Kenneth B. Tankersley, Alison A. Weiss (2020) Molecular genetic and geochemical assays reveal severe contamination of drinking water reservoirs at the ancient Maya city of Tikal. „Science Reports”10, 10316. https://doi.org/10.1038/s41598-020-67044-z
4. Scarborough, Vernon L.; Nicholas P. Dunning, Kenneth B. Tankersley, Christopher Carr, Eric Weaver, Liwy Grazioso, Brian Lane, John G. Jones, Palma Buttles, Fred Valdez, David L. Lentz (2012) Water and sustainable land use at the ancient tropical city of Tikal, Guatemala. „Proceedings of National Academy of Science” 109 (31) 12408-12413. https://doi.org/10.1073/pnas.1202881109
5. Tankersley, Kenneth Barnett; Nicholas P. Dunning, Christopher Carr, David L. Lentz, Vernon L. Scarborough (2020) Zeolite water purification at Tikal, an ancient Maya city in Guatemala. „Science Reports”10, 18021. https://doi.org/10.1038/s41598-020-75023-7