Najstarsze szlaki turystyczne w Polsce. Skąd wziął się na nie pomysł?

Współczesną turystykę trudno wyobrazić sobie bez istnienia gęstej sieci szlaków turystycznych. Znakowane ścieżki nie istniały przecież zawsze. Kto i kiedy zaczął projektować i tworzyć trasy dla podróżników, wędrowców i turystów?

Pierwszy szlak turystyczny na dzisiejszych ziemiach polskich, prowadzący do Morskiego Oka w Tatrach, wyznaczył w 1887 roku Walery Eljasz-Radzikowski, malarz, działacz tatrzański i wielki miłośnik gór. Niedługo później powstawać zaczęły kolejne trasy: w Tatrach, Pieninach, Beskidach, a później także na nizinach.

Kto odpowiada za szlaki?

Szlaki turystyczne na terenie Polski wyznaczane są przez PTTK. Na obszarach parków narodowych z kolei za wyznaczenie znaków odpowiedzialne są władze parku, które porozumiewają się w tej sprawie z PTTK.

Na terenie Polski symbol szlaku to trzy przylegające do siebie poziome pasy: górny i dolny to pasy białe, a środkowy ma inny kolor: czerwony, zielony, żółty, niebieski lub czarny. Kolor szlaku nie oznacza jego trudności – wbrew pokutującej opinii, iż np. szlak czarny to szlak najtrudniejszy. Różne kolory stosowane są tylko dla lepszego rozróżnienia ich na mapie.

Symbol szlaku malowany jest na drzewach, skałach czy murach. Na trasie, którą wiedzie szlak umieszcza się też tzw. szlakowskazy, które wskazują przy okazji kierunek, którym należy podążać. Umieszcza się na nich też miejsce docelowe oraz odległość i/lub przewidywany czas, jaki jest potrzebny, aby dotrzeć do celu. W zależności od tego, czy przemierzamy szlak pieszy, rowerowy czy konny, na szlakowskazie podany będzie czas, jaki potrzeba do przebycia trasy na piechotę lub danym środkiem lokomocji.

Na szlakach spotkać można też infrastrukturę ułatwiającą turystom poruszanie się oraz odpoczynek, czyli np. ławki, altany i sztuczne ułatwienia jak łańcuchy, drabinki i klamry.

Najstarsze szlaki turystyczne w Polsce

„Znakowane szlaki turystyczne są jednym z najbardziej widocznych elementów zagospodarowania turystycznego. Za pierwszy »system znakowania« można uznać tyczkowanie dróg wiodących do niektórych bud pasterskich, stosowane już w XVII w. Jednak adekwatne znakowanie szlaków turystycznych rozpoczęto od połowy XIX w., gdy wraz z rozwojem masowej turystyki coraz popularniejsze stawało się chodzenie w góry bez przewodnika. Przy znakowaniu szlaków kierowano się innymi zasadami niż obecnie. Początkowo panował w tym względzie duży chaos – w jednych górach trasy zaznaczano drogowskazami, w innych malowano farbą różnorodne znaki, stosowano również kopczyki z kamieni.

Powstanie pierwszych znakowanych szlaków związane było z rozwojem turystyki pieszej na obszarach górskich, do czego znacznie przyczyniło się Towarzystwo Tatrzańskie. Podejmowane przez nie działania możemy uznać za początki zagospodarowania turystycznego polskich gór. Proces ten trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. (...)

Pierwsze znakowane ścieżki na terenie zaboru austriackiego powstały w Karpatach Wschodnich. „Pierwsze działania mające charakter znakowania szlaków turystycznych w Karpatach Wschodnich podjął Leopold Wajgel (wiceprezes Oddziału Czarnohorskiego z siedzibą w Kołomyi) w 1884 r. Wykonał on drogowskazy „i umieścił je w liczbie 56 sztuk począwszy od Krasnego Łuhu, aż na Howerlę, a ztąd na Dancerz, Szpyci i Pip Iwan dalej do Gropy, Szybenego i Zełenego. Umieszczono też na wszystkich szczytach Czarnohory tablice z napisem dla pewności turystów” („Pamiętnik”... 1885, s. 38). W ten sposób został oznakowany pierwszy szlak turystyczny na terenach dawnej Rzeczypospolitej. Warto tu dodać, iż napisy były w dwóch językach po polsku i po rusku (ukraińsku)”. – czytamy w książce „Szlaki turystyczne, Od pomysłu do realizacji” pod redakcją Andrzeja Stasiaka, Jolanty Śledzińskiej i Bogdana Włodarczyka (Warszawa-Łódź 2014).

Zorganizowana turystyka w Polsce narodziła się jednak, jak powszechnie się przyjmuje, na Podhalu na przełomie XIX i XX wieku. Tatry i Zakopane rozpromował wśród Polaków Tytus Chałubiński, który dostrzegł w tym regionie wielką wartość krajobrazową i uznał je za świetne miejsce na wypoczynek oraz stworzenie uzdrowiska. W krótkim czasie Zakopane stało się „mekką” polskości dla tysięcy Polaków. To tutaj rozwijała się sztuka, spotykali się najwięksi polscy artyści, a Polacy ze wszystkich zaborów przybywali na letniska, aby zaczerpnąć oddechu wolności z dala od rosyjskich czy pruskich władz.

W 1873 roku w Zakopanem powstało Towarzystwo Tatrzańskie promujące wycieczki po Tatrach i dbanie o tatrzańską przyrodę. Celem TT było niejako uporządkowanie tatrzańskiej turystyki. Na górskie wycieczki chadzalo coraz więcej osób, a więc ważne było, aby wyprawy te były bezpieczne oraz prowadzone przez doświadczonych i znających góry przewodników.

Działacze TT zaczęli też uporządkowywać, poprawiać oraz znakować ścieżki w Tatrach. Budowano też nowe mosty i kładki przez tatrzańskie potoki. Dolinki reglowe, jak Strążyska czy Białego stały się dzięki temu dostępne dla wszystkich, choćby mało wprawionych letników. niedługo zaczęto też wytyczać bardziej wysokogórskie drogi, na szczyty i przełęcze.

Pierwszym człowiekiem, który zdecydował się na wytyczenie szlaku turystycznego w Tatrach był Walery Eljasz-Radzikowski. W 1887 roku wpadł on na pomysł wytyczenia nie tylko ścieżki, ale przede wszystkim oznaczenia jej farbą, dla lepszej orientacji turystów.

Radzikowski korzystał z koloru czerwonego (cynober). Trasa, którą oznaczył wiodła z Zakopanego (konkretnie z Toporowej Cyrhli) przez polanę Psia Trawka, wodospady Wodogrzmoty Mickiewicza, Starą Roztokę do Morskiego Oka. W sprawozdaniu Towarzystwa Tatrzańskiego za lata 1873-1876 na temat tej inwestycji można przeczytać: „Celem ułatwienia przystępu do okolic najchętniej przez turystów zwiedzanych, ulepszył Wydział drogę do Morskiego Oka wiodącą przez Roztokę usunięciem lub skrzesaniem zawadzających głazów (...). Skutkiem tego drogą tą, dawniej dla pieszego choćby trudną do przebycia, mogą wozy dojeżdżać, aż pod samo schronisko przy Morskim Oku. (...) Przystęp na Czerwony Wierch przez utorowanie i wyżłobienie nowej ścieżki został tak dalece ułatwionym, iż choćby szanowne turystki bez większego zmęczenia i w krótszym niż przedtem czasie mogą dotrzeć do celu”.

Niedługo później Eljasz-Radzikowski umieścił kolejne znaki na trasach wiodących np. na Świnicką Przełęcz, Świnicę, przełęcz Zawrat, przełęcz Zawory, Wroty Chałubińskiego i przełęcz Liliowe. Te szlaki także oznaczył na czerwono. Kolorem białym Walery Eljasz oznaczył niedługo ścieżkę z Doliny Waksmundzkiej na przełęcz Krzyżne. W latach 1903-1906 natomiast, ksiądz Walenty Gadowski z pomocą miejscowych górali wyznaczył – do dziś najtrudniejszy szlak w Polsce – czyli trasę Orlej Perci. Kilka lat później, także Gadowski, poprowadził na ten graniowy szlak szlaki dojściowe.

Dwie dekady później ksiądz Gadowski wyznaczył także graniowy szlak w Pieninach nazwany Sokolą Percią, który ukończono w 1926 roku. A kiedy szlaki zaczęły powstawać w Beskidach?

„Pierwsze szlaki w Beskidach Zachodnich zaczęły powstawać w okolicach Klimczoka, Szyndzielni i Magurki od 1893 r. Wytyczała je niemiecka organizacja Beskidenverein. Nie wiadomo jednak, w jakiej formie i jak przebiegały. Dokładniejsze opisy dotyczą dopiero szlaków w rejonie Babiej Góry. Najpierw, w 1894 r. wyznaczono drogę od strony węgierskiej, a w następnym roku od strony galicyjskiej. Już wtedy stosowano zasadę: kolorowy znak w środku, od góry i dołu otoczony białymi paskami. Opracowana przez Wilhelma Schlesingera instrukcja znakarska Beskidenverein została oficjalnie zatwierdzona 5 kwietnia 1899 r. (...). Zapisany w niej system trójpaskowych znaków z czasem został przyjęty również w wielu innych krajach. Zaczęło go także używać PTT.

Warto w tym miejscu podkreślić, iż cele znakowania w terenie pierwszych szlaków turystycznych były inne od współczesnych motywacji. W Tatrach szlaki miały służyć przede wszystkim ochronie przyrody, w Beskidzie Żywieckim natomiast sprzyjać rozwojowi funkcji poznawczej. Działania Beskidenverein były ukierunkowane na znakowanie szlaków i poprawianie dróg, budowę i uruchamianie „punktów oparcia” w górach, czyli ułatwianie poruszania się w Beskidach i zwiększanie chęci wędrowania” – czytamy we wspomnianej wyżej publikacji („Szlaki turystyczne, Od pomysłu do realizacji”).

W 1906 roku Hugon Zaoałowicz wyznaczył trasę w okolicy Zawoi (Beskid Żywiecki), a w 1907 roku, w Beskidzie Sądeckim poprowadzona została trasa z miejscowości Rytro przez Przehybę do Szczawnicy. Pierwsze szlaki turystyczne na nizinach zostały wyznaczone w drugiej połowie lat 20. XX wieku. Był to m.in. szlak przez Puszczę Kampinowską, szlaki w okolicach Krakowa, w Górach Świętokrzyskich, w Puszczy Białowieskiej, na Pojezierzu Brodnickim i w Puszczy Kozienickiej.

Uregulowanie znakowania ścieżek

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i zjednoczeniu ziem znajdujących się pod zaborami zaczęto ujednolicać sposób znakowania tras turystycznych. Wcześniej, w zależności od regionu strasy wyznaczono w różny sposób. Dla przykładu, w Sudetach szlaki oznaczano malując dwa trójkąty: biały i drugi w innym kolorze. Do tego coraz gęstsza sieć szlaków i przecinające się znakowania zamiast pomagać turystom, utrudniały orientację w terenie.

W 1923 roku późniejszy generał Kazimierz Sosnkowski wystąpił z propozycją usystematyzowania sieci szlaków turystycznych w Polsce oraz wyraził konieczność wprowadzenia jednolitego znakowania (Sosnkowski był np. inicjatorem powstania Głównego Szlaku Beskidzkiego). Rok później działacz PTTK Feliks Rapf zaproponował metodę znakowania szlaków, która utrzymała się zresztą do dziś. Początkowo korzystano tylko z dwóch kolorów farb – czerwonego lub białego. Nie istniał jeszcze w tamtym czasie „zwyczaj” znakowania szlaków przy pomocy trzech pasów. Wymóg takiego oznaczania szlaków wprowadziło PTTK dopiero po drugiej wojnie światowej. Było to dużo trwalsze i bardziej czytelne niż paski w jednym kolorze.

Czytaj też:
Turystyka dawniej. Osiem ulubionych celów podróży w starożytności i średniowieczuCzytaj też:
Kolej na Kasprowy Wierch - jeden z symboli Tatr. Czy mogła nie powstać?Czytaj też:
QUIZ: Najstarsze i największe. Co wiesz o polskich parkach narodowych?