Minerały ziem rzadkich – czemu są tak ważne w amerykańsko-ukraińskich rozmowach?

Minerały ziem rzadkich (rare earth elements, REE) odgrywają kluczową rolę w nowoczesnej technologii, energetyce odnawialnej i przemyśle obronnym. Stanowią one grupę 17 metali, takich jak neodym, lantan, cer, prazeodym, terb, europ i itr, które są niezbędne do produkcji wielu zaawansowanych urządzeń, w tym telefonów, telewizorów, turbin wiatrowych, baterii do samochodów elektrycznych oraz systemów radarowych i kosmicznych.

Mimo iż występują one w skorupie ziemskiej, ich wydobycie i przetwarzanie jest skomplikowane, co czyni je strategicznym surowcem w globalnej gospodarce. REE można sklasyfikować na dwie kategorie: lekkie oraz ciężkie, w zależności od liczby atomowej. Pierwsze są bardziej powszechne i mniej rozproszone, co prowadzi do ich niższej ceny. Pomimo nazwy, metale ziem rzadkich nie występują rzadko w skorupie ziemskiej. Na przykład cer występuje w ilości porównywalnej do miedzi, a lantan i itr należą do 30 najbardziej rozpowszechnionych pierwiastków na Ziemi. choćby najrzadsze z REE, takie jak tul i lulet, występują częściej niż złoto – ponad 100 razy więcej.

Jednak główną przeszkodą w ich pozyskiwaniu nie jest niedobór, a raczej niska koncentracja w skorupie ziemskiej. REE rzadko tworzą wyraźne minerały, występując głównie w ponad 250 innych minerałach, z których tylko kilkanaście ma znaczenie przemysłowe. W procesie ekstrakcji w złożonym i degradującym środowisko procesie można je wyizolować.

Obecnie światowym liderem w wydobyciu i przetwarzaniu minerałów ziem rzadkich są Chiny, które kontrolują około 70% ich globalnej produkcji. Ta dominacja sprawia, iż Stany Zjednoczone i Unia Europejska są uzależnione od dostaw z Chin, co budzi obawy o bezpieczeństwo surowcowe i stabilność łańcuchów dostaw. W obliczu tej zależności kraje zachodnie poszukują alternatywnych źródeł tych kluczowych surowców, a jednym z nich może stać się Ukraina.

Ukraina posiada znaczące zasoby minerałów ziem rzadkich oraz innych surowców krytycznych. Zgodnie z raportami, na jej terenie znajduje się 22 z 34 surowców uznawanych przez Unię Europejską za strategiczne, a łączne zasoby kraju stanowią około 5% światowych złóż tych materiałów. Złoża minerałów ziem rzadkich występują głównie w Ukraińskiej Tarczy Krystalicznej (środkowa część kraju wokół Dniepru), a ich największe koncentracje odnotowano w regionach Krzywego Rogu, Żytomierza i Zaporoża.

Neodym jest szeroko stosowany w produkcji magnesów trwałych, które znajdują zastosowanie w turbinach wiatrowych, silnikach elektrycznych i dyskach twardych. Prazeodym i terb wzmacniają magnesy neodymowe, poprawiając ich odporność na temperatury i adekwatności magnetyczne, co jest najważniejsze dla sektora lotniczego i pojazdów elektrycznych. Cer i lantan są podstawowymi składnikami katalizatorów samochodowych, które redukują emisję spalin, a europ jest niezbędny w produkcji luminoforów stosowanych w ekranach LED oraz oświetleniu energooszczędnym. Itr znajduje zastosowanie w technologiach laserowych i ceramicznych, a dysproz i holm są najważniejsze dla nowoczesnych systemów sterowania w wojsku i lotnictwie.

Poza minerałami ziem rzadkich, Ukraina ma również znaczące zasoby tytanu, grafitu, niklu i kobaltu. Kraj ten jest jednym z największych europejskich producentów tytanu, który znajduje zastosowanie w przemyśle lotniczym, kosmicznym i wojskowym. Z kolei grafit, wydobywany w dużych ilościach, jest niezbędny do produkcji baterii litowo-jonowych, a nikiel i kobalt są najważniejsze dla nowoczesnych akumulatorów do pojazdów elektrycznych.

Zarówno Stany Zjednoczone, jak i Unia Europejska widzą w Ukrainie potencjalne źródło alternatywne dla dostaw tych krytycznych surowców. Donald Trump, który otwarcie mówi o konieczności “wyrównania” za pomoc wojskową udzieloną Ukrainie, naciska na porozumienie surowcowe, które mogłoby pomóc USA w uniezależnieniu się od chińskiej dominacji na rynku rzadkich metali. Jego strategia zakłada przekształcenie Stanów Zjednoczonych w globalne centrum produkcji technologii, a dostęp do ukraińskich minerałów może stanowić istotny element tej polityki.

Jednak skuteczna eksploatacja tych surowców wymaga znacznych inwestycji w infrastrukturę wydobywczą i przetwórczą. Wojna z Rosją stanowi poważne zagrożenie dla kontroli nad złożami, a brak stabilności politycznej i gospodarczej utrudnia rozwój tego sektora. Prezydent Wołodymyr Zełenski potwierdził, iż negocjacje z USA w sprawie minerałów są częścią szerszej współpracy gospodarczej, ale jednocześnie zwrócił uwagę, iż Ukraina nie otrzymała żadnych gwarancji bezpieczeństwa w zamian za dostęp do swoich surowców.

W obliczu rosnącego zapotrzebowania na technologie ekologiczne i nowoczesne systemy wojskowe ukraińskie złoża mogą odegrać kluczową rolę w zmianie globalnych łańcuchów dostaw surowców strategicznych.