2 tygodni temu
Wsparcie merytoryczne: Sandra Krawczyszyn-Szczotka, Patryk Szczotka
Jak raportuje Human Rights Watch, Koreańska Republika Ludowo Demokratyczna(KRLD)[1] to jeden z najbardziej represyjnych rządów świata, który bazuje swoja władzę na ideologii dżucze i kulcie jednostki. Ponadto, uchodzi on za jeden z najbardziej zamkniętych na świat – Korea Północna nie należy między innymi do NATO czy G20. Mimo członkostwa w ONZ, nie podlega ona pod większość agend w tym Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Światową Organizację Handlu. Utrzymanie się totalitarnego reżimu stoi w centrum międzynarodowej debaty na temat skuteczności prawa międzynarodowego i sankcji gospodarczych. Mimo tendencji izolacjonistycznych, Korea Północna utrzymuje relacje dyplomatyczne z 160 krajami (stan na 2024)[2], rozwija broń atomową, oraz wspiera Federację Rosyjską militarnie w działaniach zbrojnych na Ukrainie.
Wyłania się więc pytanie – w jaki sposób totalitarny reżim utrzymuje się w narracji globalnego pokoju, a także jakie czynniki na arenie międzynarodowej pozwalają Korei Północnej wzmacniać wewnętrzną władzę i konsolidować autorytet. Przede wszystkim, jak sankcje, prawo międzynarodowe i geopolityczne interesy głównych mocarstw przyczyniają się do trwałości reżimu w stolicy – Pjongjangu.
W tej analizie szczególną uwagę poświęe uwagę trzem kluczowym aspektom: skuteczności i konsekwencjom sankcji międzynarodowych, geopolitycznej grze mocarstw oraz sposobom, w jakie Korea Północna manipuluje międzynarodowym systemem prawnym, aby zapewnić sobie stabilność. Zadamy też pytanie jak rozwinęła się globalna pozycja Korei Północnej i jakie są prognozy co do przyszłości reżimu w tym kontekście.
Wpływ sankcji na funkcjonowanie reżimu totalitarnego
Współczesny porządek międzynarodowy opiera się na zasadzie poszanowania suwerenności państw oraz rozwiązywania konfliktów w sposób pokojowy. Zapisany w Karcie Narodów Zjednoczonych artykuł 2 ustęp 1 wyraźnie wskazuje, iż „Organizacja opiera się na zasadzie suwerennej równości wszystkich jej członków”. Członkostwo Korei Północnej w ONZ, zatwierdzone 17 września 1991 roku, równocześnie z akcesją Korei Południowej, ogranicza możliwość bezpośredniej interwencji humanitarnej w KRLD, przynajmniej z punktu widzenia prawa międzynarodowego. Traktaty przewidują jednak inne mechanizmy nacisku, takie jak sankcje, które – jak podkreśla analiza Norwich University – pozwalają na zmianę polityki państwa bez nadmiernego angażowania sił zbrojnych.[3]
Obecnie Korea Północna podlega szeroko zakrojonym sankcjom, zarówno ze strony państw indywidualnych, takich jak Stany Zjednoczone, jak i organizacji międzynarodowych, w tym Unii Europejskiej. Należy jednak zauważyć, iż częstotliwość i intensywność tych działań nie była w pełni skorelowana z naruszeniami praw człowieka – do 2006 roku presje ekonomiczne i restrykcje miały głównie charakter jednostronny. Przykładem są sankcje nałożone przez Stany Zjednoczone w latach 80. w odpowiedzi na zamach bombowy na południowokoreański samolot pasażerski (lot Korean Air 858), obejmujące ograniczenia pomocy zagranicznej i eksportu technologii.[4]
Zainteresowanie aktywnością gospodarczą KRLD nasiliło się dopiero po pierwszej próbie nuklearnej w 2006 roku, kiedy to Korea Północna dołączyła do wąskiej grupy dziewięciu państw posiadających potencjał nuklearny. Chociaż siła wybuchu wynosiła jedynie 500–800 ton trotylu, co czyniło go najmniejszym testem nuklearnym w historii, reakcje międzynarodowe były gwałtowne, szczególnie w kontekście wcześniejszego wycofania KRLD z Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Nuklearnej w 2003 roku. Sankcje, które nałożono, miały na celu nie tylko powstrzymanie dalszego rozwoju programu nuklearnego, ale również wysłanie politycznego sygnału sprzeciwu wobec naruszania międzynarodowego status quo. [5]
Kluczową reakcją na rozwijanie broni masowego rażenia przez KRLD była Rezolucja nr 1718, wydana przez Radę Bezpieczeństwa ONZ jednomyślnie 14 października 2006 roku. Szeroki zakres sankcji uwzględnił zakaz dostarczania asortymentu ciężkiego uzbrojenia wojskowego oraz eksportu uzbrojenia przez Koreę. Niemożliwe stało się również jakiekolwiek wsparcie – od szkoleń po środki finansowe – jeżeli mogłoby przyczynić się do rozwoju zbrojeń koreańskich. Adresując szerszą grupę, zakazano także eksportu dóbr luksusowych do Korei. Kolejnym narzędziem była próba wymuszenia odwołania oświadczenia o wycofaniu się z Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Nuklearnej. Przykład ten pokazuje jednak limity prawa międzynarodowego oraz przewagę suwerenności Korei – niezależnie od charakterystyki jej reżimu. Prawo traktatów pozwala na dobrowolne wycofanie się z porozumienia z zachowaniem trzymiesięcznego okresu notyfikacji. Korea Północna, zgodnie ze swoimi prawami, przestała być stroną w traktacie, a same postulaty Rady Bezpieczeństwa stawiają pytanie o ich zgodność z ramami prawa międzynarodowego. [6]
Założenie o dobrowolności w członkostwie w organizacjach międzynarodowych stanowi silne narzędzie dla Korei Północnej, umożliwiające kontynuowanie izolacyjnej polityki i rozwijanie potencjału militarnego. Z tego powodu Rada Bezpieczeństwa ONZ to nie jedyne zgromadzenie próbujące kontrolować działalność na Półwyspie Koreańskim poprzez restrykcje ekonomiczne. Za jej śladami podąża Unia Europejska, a także pojedyncze państwa – szczególnie Stany Zjednoczone i Japonia, które utrzymują silne relacje z Koreą Południową.
Ze strony Unii Europejskiej działania KRLD są potępiane poprzez nakładanie zakazu podróżowania na osoby fizyczne, zamrażanie aktywów oraz zakaz udostępniania środków finansowych. Sankcje rozciągają się na wstrzymanie eksportu i importu, ograniczenie pomocy finansowej na rzecz handlu oraz inspekcje wszystkich ładunków wysyłanych do KRLD. Zawieszono również współpracę naukowo-techniczną. Kolejne sankcje nałożono w obliczu rosyjskiej wojny napastniczej przeciwko Ukrainie. W działaniach tych rola Rady Bezpieczeństwa jest ograniczona ze względu na obecność Rosji jako stałego członka, który dysponuje prawem weta.[7]
Indywidualne sankcje są również nakładane przez Koreę Południową, która w czerwcu 2023 roku określiła KRLD jako głównego wroga w swojej strategii bezpieczeństwa narodowego. Jednostronne sankcje wprowadziły również Stany Zjednoczone – w tym restrykcje wynikające z ustawy CAATRSA( Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act) z 2017 roku, oraz zakazy dotyczące północnokoreańskich banków. Podobnie Japonia, po próbie nuklearnej, wprowadziła całkowity zakaz importu i eksportu z Koreą Północną. [8][9]
Intensyfikacja sankcji, szczególnie w obliczu ponownego wzmocnienia stosunków między Rosją a Koreą Północną, stawia pytanie o skuteczność blokowania działalności gospodarczej. Jak podaje Analityk ds. Półwyspu Koreańskiego i Japonii Oskar Pietrewicz, mamy do czynienia z „syndromem oblężonej twierdzy”. Jakiekolwiek interwencje w izolowany reżim nie prowadzą do osłabienia kontroli wewnętrznej, a wręcz przeciwnie – wzmacniają ją. Kim Dzong Un wykorzystuje sankcje, aby przedstawić rywali jako zagrożenie dla części Półwyspu Koreańskiego, co usprawiedliwia dalsze ograniczenia wolności obywateli.[10]
Ponadto, osłabienie ekonomii totalitarnego państwa i ograniczenie handlu nakłada restrykcje nie tylko na władzę, ale również na społeczeństwo. Ograniczenie współpracy naukowo-technicznej prowadzi do braku dostępu do nowoczesnych narzędzi edukacyjnych i technologii, co dodatkowo pogłębia zacofanie oraz izolację społeczeństwa. choćby jeżeli sankcje formalnie nie ograniczają pomocy humanitarnej, w praktyce utrudniają one działalność organizacji pomocowych ze względu na bariery logistyczne. Chociaż w Rezolucji Parlamentu Europejskiego z 7 kwietnia 2022 r. w sprawie sytuacji w zakresie praw człowieka w Korei Północnej [11]wyrażono potrzebę zwiększenia pomocy humanitarnej – szczególnie w zwalczaniu głodu – w praktyce zakazy transportowe, ograniczenia finansowe i brak nowoczesnych technologii do rozwoju rolnictwa pogarszają sytuację Koreańczyków.
Zakaz eksportów i importów z członkami organizacji międzynarodowych zmusza Koreę Północną do zacieśnienia bilateralnych stosunków z Chinami. Buduje to również zachętę do obchodzenia międzynarodowych restrykcji, wykorzystując luki prawne oraz nielegalną działalność. Przykładem jest zakaz wjazdu północnokoreańskich statków do japońskich portów, który prowadzi do przemytu ropy naftowej dzięki techniki „przeładunku statek na statek”. [12] Korea Północna, dysponując ubogimi złożami ropy, musi opierać się na partnerach handlowych, aby zdobyć najważniejsze źródła energii. Ograniczony dostęp do międzynarodowych rynków, w tym brak dostępu do systemu SWIFT, prowadzi również do rozwoju cyberataków. Grupa Lazarus[13], prawdopodobnie powiązana z rządem KRLD, rozpoczęła działalność w lipcu 2009 roku, atakując amerykańskie i południowokoreańskie strony internetowe. w tej chwili grupy takie regularnie przeprowadzają cyberataki na banki i instytucje finansowe, aby obejść formalne zakazy i zdobyć środki finansowe[13].
Widzimy więc, iż sankcje nakładane na Koreę Północną nie tylko utrudniają rozwój potencjału nuklearnego, ale także ogólnie osłabiają rozwój państwa. Utrudnianie wymian handlowych z izolowanym gospodarczo państwem, o już słabo rozwiniętej infrastrukturze, idzie w parze z zacieśnieniem stosunków ze swoimi historycznymi patronami.
Geopolityczna gra mocarstw – kto utrzymuje Koreę Północną
Dalekosiężne konsekwencje sankcji międzynarodowych i obserwowanego konsensusu o potępieniu rozwoju militarnego Korei Północnej prowadzą do kluczowego pytania – czy militarny totalitaryzm dzieli z kimś zaufanie, a jeżeli tak, czy niesie to ze sobą dwustronne korzyści?
Historycznie Związek Sowiecki odegrał bez wątpienia istotną, jeżeli nie kluczową, rolę w zapewnieniu warunków do narodzenia się wielkiego totalitaryzmu na Półwyspie Koreańskim. Kim Ir Sen wysunął się jako lider nowo powstałego państwa w okresie, gdy Korea Północna była pod silnymi wpływami stalinowskiej Rosji. Sowieci kontrolowali pierwsze wybory parlamentarne, ale przede wszystkim mieli ogromny wpływ ideologiczny na kształtowanie się reżimu. Kult Stalina stał się inspiracją dla północnokoreańskiego lidera, który stworzył wokół siebie własny kult jednostki. Podobnie jak Stalin, Kim Ir Sen sięgnął po kulturę – sztukę, film i edukację – aby zdominować życie społeczne i propagować komunistyczną ideologię w narodowym wydaniu.[14]
Model sowiecki miał również najważniejszy wpływ na gospodarkę Korei Północnej, która została zorganizowana centralnie, oraz na budowę aparatu bezpieczeństwa. Podobieństwa widoczne były m.in. w systemie obozów pracy, gdzie przetrzymywano „wrogów narodu”, czy w stosowaniu terroru politycznego w formie rotacyjnych czystek. Drogi obu komunistycznych państw znacząco się rozeszły po śmierci Stalina. Tajne przemówienie Nikity Chruszczowa podczas XX Zjazdu KPZR, w którym potępił kult jednostki, stało w sprzeczności z wizją Kim Ir Sena. Liberalizacja ZSRR za czasów Michaiła Gorbaczowa również była sprzeczna z coraz bardziej autorytarną polityką Korei Północnej.[15]
Ostatecznym ciosem w relacje obu państw był upadek ZSRR, a następnie nawiązanie bliskiej współpracy Rosji z Koreą Południową. Pomimo tych zmian historyczne wpływy Rosji są w tej chwili stopniowo odbudowywane. Jak podkreśla Oskar Pietrewicz we wspólnej rozmowie, Korea Północna jest niezwykle wybiórcza w budowaniu stosunków dyplomatycznych. Nie oznacza to jednak, iż reżim jest nieobecny w polityce międzynarodowej. Wręcz przeciwnie – „uważnie obserwuje, co się dzieje, choć nikomu nie ufa”.[16]
Wraz z rozwojem rosyjskiej agresji na Ukrainie, poczynając od 2014 roku, Moskwa zaczęła intensywniej zacieśniać relacje z Koreą Północną, dostrzegając w niej potencjalnego partnera strategicznego. Kim Dzong Un widzi w Rosji sojusznika, który – podobnie jak Korea Północna – znajduje się w otwartym konflikcie z Zachodem. Odbudowa tych relacji osłabia wpływy Rady Bezpieczeństwa ONZ, gdzie Rosja jako stały członek ma prawo weta.
Strategiczne partnerstwo z Rosją daje Korei Północnej możliwość dywersyfikacji źródeł kluczowych zasobów, takich jak ropa naftowa czy węgiel, jednocześnie pozwalając reżimowi na uniezależnienie się od Chin. W zamian Korea Północna oferuje militarne wsparcie w rosyjskich działaniach zbrojnych przeciwko Ukrainie. Według Polskiej Agencji Prasowej, w czerwcu 2024 roku Władimir Putin odwiedził Koreę Północną, gdzie podpisał z Kim Dzong Unem pakt o wzajemnej obronie. W praktyce oznacza to zaangażowanie ponad 10 tysięcy północnokoreańskich żołnierzy na froncie ukraińskim.[17]
Mimo to, Rosja nie jest jedynym strategicznym partnerem Korei Północnej. Drugim kluczowym aktorem jest Chińska Republika Ludowa. Rola Chin jako patrona datuje się do wojny koreańskiej, podczas której milion ochotników Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej wspierał reżim w Pjongjangu. Ze względu na osobiste doświadczenie aresztowania i wyrok skazania na śmierć, Kim Ir Sen pozostawał sceptyczny wobec Komunistycznej Partii Chin. Jednakże wsparcie militarne ze strony Chin ugruntowało pozytywne relacje między państwami.
Od 1961 roku oba kraje są związane traktatem o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, który odnawiany jest co 20 lat. Korea Północna od początku podkreślała jednak, iż nie będzie zależna od Chin politycznie, co odzwierciedla się w ideologii samowystarczalności (dżucze). Dla Chin natomiast utrzymanie stabilnego reżimu w Pjongjangu jest korzystne, ponieważ destabilizacja Korei Północnej mogłaby osłabić chińską pozycję w regionie i wzmocnić wpływy USA oraz ich sojuszników na Półwyspie Koreańskim. [18]
W wymiarze gospodarczym relacje Korei Północnej z Chinami są najważniejsze dla przetrwania reżimu. Chiny zapewniają około 90–95% wymiany handlowej Korei Północnej, dostarczając najważniejsze surowce, takie jak ropa naftowa, węgiel i żywność. W zamian Korea Północna eksportuje m.in. antracyt i tanią siłę roboczą. Mimo tak silnej zależności, Pjongjang stara się balansować swoje relacje, dywersyfikując je poprzez współpracę z Rosją.[19]
Podsumowując, oparcie Korei Północnej na dwóch globalnych mocarstwach – Chinach i Rosji – pozwala reżimowi Kim Dzong Una omijać sankcje międzynarodowe i minimalizować skutki izolacji. Zbilansowane wsparcie z obu stron daje KRLD zabezpieczenie przed zewnętrzną interwencją oraz możliwość dalszego rozwoju potencjału wojskowego i nuklearnego.
Wybredny izolacjonizm? Udział Korei Północnej w międzynarodowym status quo
Mimo izolacjonistycznej polityki i narastających sankcji, Korea Północna podejmuje działania pozwalające jej w ograniczony sposób funkcjonować w ramach międzynarodowego status quo. Dzięki członkostwu w organizacjach międzynarodowych, podejmowaniu rozmów dyplomatycznych oraz selektywnemu budowaniu relacji z innymi państwami, reżim Kim Dzong Una utrzymuje minimalną obecność na arenie globalnej. Mimo silnego nacisku na „wyjątkowość” i nacjonalistyczną ideologię plasującą dynastię Kimów jako samowystarczalną, ograniczone stosunki dyplomatyczne wspierają długofalowe cele reżimu poprzez legitymizację władzy na arenie międzynarodowej.
Kluczowym działaniem Korei Północnej w budowaniu międzynarodowego status quo było przystąpienie do Organizacji Narodów Zjednoczonych, tuż po Korei Południowej. Chociaż KRLD nie podlega wszystkim agendom ONZ, bierze ograniczony udział w obradach i debatach, co pozwala jej utrzymać pewien stopień legitymizacji jako państwo. Takie działania to okazja do przedstawiania fałszywych raportów dotyczących przestrzegania praw człowieka, próbując odwrócić uwagę od rzeczywistej sytuacji w kraju. Członkostwo w Międzynarodowym Komitecie Olimpijskim pozwala również wystawiać reprezentantów na igrzyska olimpijskie. Sportowa dyplomacja propagandowa odgrywa istotną rolę w kreowaniu alternatywnego obrazu państwa, kierując uwagę światowej opinii publicznej z dala od represji wobec obywateli, cenzury czy głodu. Sukcesy sportowe są z kolei narzędziem konsolidacji jedności narodowej wewnątrz kraju, symbolizując siłę i wyjątkowość narodu na arenie międzynarodowej. [20]
Jak zauważa Lee Hyo-jon w „The Korea Times”, Korea Północna próbuje odchodzić od pełnej izolacji poprzez inicjowanie rozmów na temat potencjalnego członkostwa w grupie BRICS. Wypowiedzi północnokoreańskiego ministra spraw zagranicznych Choe Son-hui, który wybrał szczyt BRICS zamiast obrad ONZ, sygnalizują próby uczestnictwa w rozwijającym się nowym porządku międzynarodowym. BRICS, jako nieformalne ugrupowanie państw rozwijających się, zyskuje na znaczeniu, będąc alternatywą dla zachodnich organizacji. Dla Korei Północnej członkostwo w BRICS mogłoby oznaczać odejście od dominacji dolara amerykańskiego, wprowadzenie nowych walut oraz dostęp do alternatywnych partnerów handlowych, takich jak Brazylia, Indie czy RPA, co zmniejszyłoby zależność od Chin.[21]
Chociaż członkostwo w BRICS wydaje się odległe, Korea Północna nawiązuje dwustronne relacje dyplomatyczne, aby rozbudować kanały informacji i utrzymać obecność w różnych regionach świata, co legitymizuje jej status państwa. Przykładem są placówki dyplomatyczne w Europie, takie jak ambasady w Pradze i Warszawie. Mimo aktywnych sankcji Unii Europejskiej, polscy przedstawiciele odwiedzili Pjongjang w listopadzie 2024, co symbolizuje minimalne, ale strategiczne utrzymywanie kanałów komunikacji. Takie działania pozwalają KRLD na dalszą izolację wewnętrzną, jednocześnie dając przestrzeń do selektywnej współpracy międzynarodowej, która wzmacnia reżim.[22]
Korea Północna skutecznie wykorzystuje międzynarodowe stosunki dyplomatyczne, aby konsolidować swój totalitarny reżim, minimalizować izolację i wzmacniać wewnętrzną stabilność. Nawiązywanie i utrzymywanie wybranych relacji dwustronnych oraz obecność w organizacjach międzynarodowych, takich jak ONZ, pozwalają reżimowi Kima Dzong Una legitymizować swój status na arenie globalnej. Mimo surowych sankcji gospodarczych, KRLD manipuluje międzynarodowym systemem, korzystając z dyplomacji i strategicznych sojuszy, aby omijać ograniczenia i zabezpieczać najważniejsze zasoby.
Trzeci artykuł w cyklu skupi się na wewnętrznej dynamice KRLD – polityce wojskowej, zbrojeniowej oraz codziennym życiu obywateli w cieniu ideologii dżucze. Poruszone zostaną pytania o trwałość reżimu w obliczu międzynarodowej presji oraz sposób, w jaki wewnętrzny status Korei Północnej wpływa na jej zdolność do unikania globalnej odpowiedzialności. Jak długo KRLD będzie w stanie utrzymać swoją pozycję, balansując między izolacją a pragmatycznymi interakcjami z resztą świata?
Bibliografia
[1]. Human Rights Watch. “World Report 2023: North Korea.” Dostępne na: https://www.hrw.org/world-report/2023/country-chapters/north-korea
[2] Foreign relations of North Korea – Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Foreign_relations_of_North_Korea
[3 Organizacja Narodów Zjednoczonych. “Karta Narodów Zjednoczonych.”
[4]Północnokoreańscy agenci i zamach bombowy na samolot pasażerski [Historia]. Onet Podróże 2024.https://podroze.onet.pl/ciekawe/zamach-na-samolot-agenci-usiedli-na-miejscach-7b-i-7c-i-umiescili-bombe-nad-glowami/94ykgkl
[5]What to Know About Sanctions on North Korea | Council on Foreign Relations n.d. https://www.cfr.org/backgrounder/north-korea-sanctions-un-nuclear-weapons (accessed November 24, 2024).
[6]Paweł Filipek, SANKCJE RADY BEZPIECZEÑSTWA ONZ WOBEC KOREI PÓ£NOCNEJ https://europeistyka.uj.edu.pl/documents/3458728/4bf63d6c-e177-4939-bd7f-b9503c0aef0e
[7]https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/sanctions-against-north-korea/
[8] Rosja zagrożeniem dla bezpieczeństwa naszych sojuszników”. USA wprowadzą sankcje. Forbes.pl n.d. https://www.forbes.pl/gospodarka/ustawa-caatsa-ma-byc-realizowana-usa-wprowadza-sakcje-wobec-rosji/5jt9hqr (accessed November 24, 2024).
[9]N.d. https://www.pism.pl/publikacje/stan-i-perspektywy-stosunkow-miedzykoreanskich (accessed November 24, 2024).
[10] na bazie rozmowy przeprowadzonej z Analytkiem do spraw Półwyspu Koreańskiego i Japonii
[11]. Sytuacja w zakresie praw człowieka w Korei Północnej, w tym prześladowanie mniejszości
religijnych https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX%3A52022IP0123
[12]
Ship-to-ship transfers – The Diplomat n.d. https://thediplomat.com/tag/ship-to-ship-transfers/ (accessed December 4, 2024)
[13] Lazarus Group. Wikipedia 2024; https://www.nccgroup.com/us/the-lazarus-group-north-korean-scourge-for-plus10-years/ (accessed December 4, 2024).
[14]Song W, Wright J. THE NORTH KOREAN AUTOCRACY IN COMPARATIVE PERSPECTIVE. J East Asian Stud 2018;18:157–80. https://doi.org/10.1017/jea.2018.8.
[15]Radczenko A. Razem ze śmiercią Stalina rozpoczęła się liberalizacja reżimu – Kurier Wileński 2023. https://kurierwilenski.lt/2023/03/05/razem-ze-smiercia-stalina-rozpoczela-sie-liberalizacja-rezimu/
[16] Na bazie rozmowy z Doktorem Oskarem Pietrwieczem przeprowadzonej w celach badań do owego artykułu
[17]Krzysztof Pawliczak, Polska Agencja Prasowahttps://www.pap.pl/aktualnosci/korea-polnocna-i-rosja-zaciesniaja-stosunki-podpisano-protokol-o-rozszerzeniu
[18]Pietrewicz O. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych https://www.pism.pl/publikacje/korea-polnocna-w-polityce-zagranicznej-chin (accessed November 25, 2024).
[19] Oparte na rozmowie z doktorem Oskarem Pietrewiczem
[20] The IOC Should Help Protect North Korean Athletes Returning From the Paris Olympics | Human Rights Watch 2024. https://www.hrw.org/news/2024/09/17/ioc-should-help-protect-north-korean-athletes-returning-paris-olympics
[21]Why North Korea eyes BRICS membership. Koreatimes 2024. https://www.koreatimes.co.kr/www/nation/2024/11/103_382997.html (accessed November 25, 2024).
[22] Polska delegacja w Pjongjangu. To “misja rekonesansowa” n.d. https://polskieradio24.pl/artykul/3447079,polska-delegacja-w-pjongjangu-to-misja-rekonesansowa (accessed November 25, 2024).
