Jak sprawić, by przystąpienie Ukrainy do UE było korzystne dla Europy Środkowej?

Ukraińskie dążenia do członkostwa w UE mogą zmienić europejskie rynki. Od tańszego zboża po konkurencyjny przemysł stalowy – jakie znaczenie miałoby członkostwo Ukrainy dla rolnictwa, przemysłu i rynku pracy w regionie?

Przystąpienie Ukrainy do Unii Europejskiej stanowi wyjątkową szansę na poszerzenie geopolitycznego wpływu Wspólnoty, wzmocnienie stabilności i bezpieczeństwa w regionie oraz wykorzystanie wspólnego potencjału gospodarczego, zarówno przez Ukrainę, jak i UE. Rozszerzenie UE, będące jednym z priorytetów polskiej prezydencji, zostało określone jako mechanizm, za pomocą którego „nowi członkowie wzmacniają konkurencyjność jednolitego rynku, zwiększają jego potencjał wzrostu oraz tworzą nowe korzyści skali i możliwości zarówno dla obywateli, jak i przedsiębiorstw”.

Jednak proces integracji wiąże się z wyzwaniami, zwłaszcza w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Włączenie przez Ukrainę ogromnego potencjału rolniczego i przemysłowego do unijnych struktur prawdopodobnie wywoła napięcia gospodarcze. Szczególnie dotkliwe mogą być one w sektorach takich jak rolnictwo, przemysł ciężki, rynek energii oraz uwidocznić się w konkurencji na rynku pracy. najważniejsze znaczenie dla sukcesu tego procesu będzie miało proaktywne podejście do rozwiązywania tych konfliktów, aby zapewnić płynne przejście i sprawiedliwy rozwój dla wszystkich państw członkowskich.

Rolnictwo: starcie przewag konkurencyjnych
Rolnictwo jest najoczywistszym kandydatem w tej kwestii. W 2023 roku Ukraina znalazła się w pierwszej piątce eksporterów pszenicy, oleju słonecznikowego i kukurydzy, produkując ponad 65 milionów ton zboża rocznie. Dzięki 32 milionom hektarów gruntów ornych produkcja rolna na Ukrainie jest wysoce opłacalna ze względu na żyzną czarnoziemną glebę oraz niskie koszty pracy.

Sektor rolniczy poważnie ucierpiał po rosyjskiej inwazji na pełną skalę z dwóch powodów. Po pierwsze, znaczna część (około 19%) żyznych gruntów ornych znajduje się pod okupacją lub została zaminowana. Po drugie, ukraińskie rolnictwo doznało ogromnych strat z powodu morskiej blokady portów nad Morzem Czarnym. Należy jednak zaznaczyć, iż blokada ta nie wpłynęła na ukraiński eksport do państw Unii Europejskiej.

Polska, Węgry i Rumunia, jako znaczący producenci rolni, stoją przed bezpośrednią konkurencją ze strony ukraińskiego eksportu. Rolnicy w tych krajach wyrazili zaniepokojenie rosnącą ilością ukraińskiego zboża zalewającego rynki UE po liberalizacji handlu w ramach umowy stowarzyszeniowej UE-Ukraina. W 2024 roku polscy rolnicy zorganizowali protesty przeciwko importowi zboża z Ukrainy, wskazując na negatywny wpływ zaniżania cen na krajowe rolnictwo. Ceny pszenicy spadły choćby o 30%, co doprowadziło do znacznych strat finansowych.

Oczekuje się, iż wraz z pełną integracją Ukrainy z UE, bezcłowy eksport stanie się stałym elementem rynku, co jeszcze bardziej zaostrzy konkurencję. Tradycyjnie kraje Europy Środkowo-Wschodniej były jednymi z największych beneficjentów dotacji w ramach Wspólnej Polityki Rolnej UE, której budżet w 2023 roku wyniósł około 56 miliardów euro. Jednak przystąpienie Ukrainy do UE może spowodować, iż znaczna część tych funduszy trafi do ukraińskich rolników, co zwiększy napięcia i stworzy dodatkowe wyzwania dla producentów z regionu.

Aby złagodzić wpływ integracji Ukrainy na rolników z Europy Środkowo-Wschodniej, UE mogłaby ustanowić przejściowe fundusze Wspólnej Polityki Rolnej dla Ukrainy, zapobiegając nagłej realokacji dotacji. Taki krok dałby ukraińskim i środkowoeuropejskim rolnikom czas na dostosowanie się, jednocześnie umożliwiając zwiększenie środków na innowacje w rolnictwie oraz wprowadzenie tymczasowych ceł w celu ochrony wrażliwych sektorów.

Sektor metalurgiczny: okresy przejściowe i powojenne dziedzictwo

Poza rolnictwem, integracja Ukrainy stanowi również wyzwanie dla jej niegdyś dominującego sektora metalurgicznego, który miał najważniejszy wpływ na jej gospodarkę.

Ukraiński sektor metalurgiczny generował do 10% PKB kraju i był jednym z czołowych eksporterów stali, żelaza oraz aluminium. Po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji na pełną skalę Ukraina straciła około 40% swoich zakładów produkcyjnych, a kolejne 15–25% jest zagrożonych z powodu bliskiego sąsiedztwa linii frontu. Blokada morska stanowi dodatkowy problem dla przemysłu metalurgicznego, zmuszając Ukrainę do dalszego ograniczenia zdolności produkcyjnych.

Kraje takie jak Czechy i Słowacja, których gospodarki są w dużej mierze uzależnione od przemysłu metalurgicznego, mogą stanąć w obliczu poważnej konkurencji ze strony ukraińskiego eksportu. W 2023 roku czeski sektor stalowy odnotował spadek krajowej produkcji o 21%, co częściowo przypisano napływowi tańszych produktów ukraińskich. Ukraińscy producenci utrzymują przewagę konkurencyjną dzięki niższym kosztom produkcji, wspieranym przez tanią energię oraz niskie koszty pracy, co dodatkowo zwiększa presję na producentów z Europy Środkowo-Wschodniej.

Wraz z przystąpieniem Ukrainy do UE, jej firmy metalurgiczne będą musiały dostosować się do unijnych regulacji dotyczących emisji, co może znacząco zwiększyć koszty produkcji. Mimo to nie musi to w pełni wyrównać szans na rynku, ponieważ Ukraina prawdopodobnie zmodernizuje swój przemysł dzięki wsparciu funduszy UE.

Trudno dokładnie określić, jaka część funduszy zostanie przeznaczona na sektor metalurgiczny, jednak wszystkie pakiety zielonej transformacji w ramach Instrumentu na rzecz Ukrainy mają wynieść ponad 2 miliardy euro w ciągu najbliższych trzech lat. Środki te są ściśle powiązane z programem reform w ramach ukraińskiego planu transformacji, obejmującym m.in. redukcję zanieczyszczeń, wprowadzenie mechanizmów ustalania rynkowych cen emisji dwutlenku węgla oraz działania na rzecz rozwoju gospodarki o obiegu zamkniętym, takie jak wsparcie dla produkcji ekologicznej stali. Modernizacja ukraińskiego przemysłu może uczynić tamtejszych producentów jeszcze bardziej konkurencyjnymi, co potencjalnie doprowadzi do wojen cenowych i zmusi producentów z Europy Środkowo-Wschodniej do wdrażania innowacji w celu utrzymania pozycji na rynku.

Wspólne przedsięwzięcia między firmami metalurgicznymi z Ukrainy i Europy Środkowo-Wschodniej mogą stanowić rozwiązanie problemu presji konkurencyjnej, umożliwiając wymianę wiedzy i wspólną modernizację. W tym kontekście wsparcie na szczeblu unijnym lub krajowym mogłoby przyspieszyć ten proces, oferując ulgi podatkowe dla wspólnych przedsięwzięć lub inwestując w rozwój infrastruktury, co ułatwiłoby sprawne funkcjonowanie takich partnerstw. Rozszerzenie unijnych funduszy modernizacyjnych oraz tworzenie regionalnych ośrodków przemysłowych pozwoliłoby dodatkowo na przyjęcie zielonych technologii i zwiększenie konkurencyjności przemysłu Europy Środkowo-Wschodniej.

Sektor energetyczny: równoważenie dostaw i integracji

Ukraiński sektor energetyczny jest kluczowym punktem odporności, który przetrwał mimo intensywnego ostrzału rosyjskich samolotów bezzałogowych i pocisków rakietowych. Jest to jednocześnie potencjalny obszar rywalizacji z producentami energii z Europy Środkowo-Wschodniej.

Ukraiński sektor energii odnawialnej rozwija się w imponującym tempie, osiągając 9 GW mocy zainstalowanej w 2023 roku. Dynamiczny rozwój tego sektora stawia wyzwania przed krajami UE, które rywalizują o fundusze przeznaczone na projekty związane z zieloną transformacją energetyczną.

Integracja ukraińskiej sieci energetycznej z unijnym systemem ENTSO-E, zakończona w 2022 roku, już wpłynęła na zwiększenie konkurencji na rynku energii elektrycznej. Eksport energii z Ukrainy, zwłaszcza jeżeli będzie subsydiowany lub będzie charakteryzował się niskimi kosztami, może doprowadzić do destabilizacji cen lokalnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza w regionach silnie uzależnionych od węgla, takich jak Polska. Taka dynamika tworzy zarówno perspektywy współpracy energetycznej, jak i wyzwania związane z utrzymaniem równowagi na regionalnych rynkach energii.

Wspólne projekty energetyczne, takie jak parki energii odnawialnej i sieci transgraniczne, mogą pomóc w integracji ukraińskich zasobów z rynkami Europy Środkowo-Wschodniej, unikając jednocześnie bezpośredniej konkurencji. Unia Europejska może wspierać te inicjatywy, oferując finansowanie z funduszy transformacji energetycznej oraz tworząc odpowiednie ramy regulacyjne zachęcające sektor prywatny do inwestycji. Fundusze przeznaczone na transformację energetyczną w regionach zależnych od węgla, a także wspólne umowy dotyczące tranzytu gazu, mogłyby dodatkowo zapewnić stabilne przychody i równowagę na rynku energetycznym.

Rynki pracy: migracja i konkurencja w zakresie siły roboczej

Ukraińska siła robocza, charakteryzująca się wysokim poziomem wykształcenia i umiejętności technicznych, może stać się znaczącym graczem na rynku pracy UE. Proces jej integracji z unijnymi rynkami pracy niesie jednak ze sobą potencjalne wyzwania dla państw Europy Środkowo-Wschodniej.

Kraje takie jak Rumunia i Bułgaria, które już teraz mierzą się z poważnymi skutkami emigracji zarobkowej, mogą doświadczyć jeszcze większych braków kadrowych. Ukraińscy pracownicy, coraz częściej zatrudniani w Europie Zachodniej, mogą pogłębić niedobory siły roboczej w regionach o wysokiej emigracji. W 2024 roku w UE odnotowano 4,2 miliona ukraińskich uchodźców, z których wielu zasiliło rynki pracy w Polsce, Węgrzech i innych krajach regionu. Trwała obecność ukraińskich pracowników w Unii może nasilić te trudności, zwłaszcza w sektorach borykających się z odpływem miejscowych pracowników.

Z drugiej strony, ukraińska siła robocza mogłaby wypełnić istotne luki w takich sektorach jak budownictwo czy rolnictwo, dostarczając niezbędnego wsparcia. Jednakże, zwiększony napływ pracowników może wpłynąć na obniżenie wynagrodzeń w niektórych branżach, co z kolei prowadziłoby do napięć na lokalnych rynkach pracy i rodziło obawy związane z bezpieczeństwem zatrudnienia i sprawiedliwymi wynagrodzeniami dla miejscowych pracowników.

Rozwiązaniem mogłyby być transgraniczne umowy o mobilności pracowników, które pozwoliłyby na lepsze zarządzanie migracją oraz wspierałyby rozwiązanie problemu niedoboru wykwalifikowanej siły roboczej w Europie Środkowo-Wschodniej. Ponadto, inwestowanie w programy szkoleniowe oraz prowadzenie systematycznych badań rynku pracy mogłoby pomóc w dopasowaniu umiejętności pracowników do potrzeb lokalnych rynków, ograniczając jednocześnie konkurencję i łagodząc presję na wynagrodzenia.

Od konkurencji do współpracy

Podczas gdy przystąpienie Ukrainy do UE stwarza konkurencję na wielu rynkach, wyzwania te stwarzają również możliwości współpracy regionalnej. Aby ułatwić integrację Ukrainy, UE mogłaby zaoferować przejściowe fundusze na rzecz Wspólnej Polityki Rolnej, wspierając rolników przy jednoczesnym promowaniu innowacji w rolnictwie i tymczasowych stawek celnych dla wrażliwych sektorów.

Wspólne przedsięwzięcia i fundusze modernizacyjne mogłyby pomóc przemysłowi Europy Środkowo-Wschodniej i Ukrainy w przyjęciu zielonych technologii i utrzymaniu konkurencyjności. Wspólne projekty energetyczne, takie jak parki odnawialnych źródeł energii i sieci transgraniczne, wraz z ukierunkowanymi funduszami przejściowymi, mogłyby zintegrować ukraińskie zasoby bez zakłócania rynków. Transgraniczne umowy o pracę, szkolenia zawodowe i badania rynkowe rozwiązałyby kwestie migracji, braków umiejętności i obaw związanych z płacami.

Poprzez wspólne rozwiązywanie tych konfliktów, region Europy Środkowo-Wschodniej może zwiększyć swoją odporność gospodarczą, wzmocnić więzi regionalne i stać się bardziej zjednoczonym i wpływowym głosem w UE.

—

Photo by meriç tuna on Unsplash

—

Tekst ukazał się w języku angielskim 20 grudnia stycznia 2024 na Visegrad Insight.

—

Oleksandr Kostryba – stypendysta Future of Ukraine 2024 w Visegrad Insight. Jest badaczem i ekspertem ds. polityki publicznej z Ukrainy z siedmioletnim doświadczeniem w dziedzinie badań nad polityką publiczną, ze szczególnym uwzględnieniem jakości reform zarządzania w regionie Europy Środkowej i Wschodniej. W ciągu ostatnich trzech lat pracował w ramach platformy Center of Economic Recovery i think tanku EasyBusiness, będąc zaangażowanym w projekty analityczne i wdrożeniowe mające na celu poprawę jakości rządzenia w Ukrainie. Jego zainteresowania związane są z transformacją cyfrową i integracją Ukrainy z UE. w tej chwili przygotowuje doktorat z polityki publicznej w Szkole Doktorskiej Nauk Politycznych na Uniwersytecie Środkowoeuropejskim.