Jak derisking i decoupling zmieniają relacje Chin z resztą świata

1 tydzień temu

Zdjęcie: ChiÅska polityka energetyczna (6)

W ostatnich latach obawy związane z zależnością ekonomiczną od Chin skłoniły wiele państw do poszukiwania strategii mogącej ją ograniczyć. Koncepcje zakładające ograniczanie ryzyka, czyli „de-risking”, czy też choćby swoistego odłączania się od Chin, znanej również jako „decoupling” stają się coraz częściej dyskutowane i analizowane w kontekście relacji z Państwem Środka, na co niewątpliwie pływa obecna sytuacja geopolityczna. Próby zwiększenia odporności łańcucha dostaw i dywersyfikacji spotykają się jednak z asertywną i zdecydowaną odpowiedzią Pekinu, który ostrzega przed fragmentacją, a także skupia się na różnego rodzaju zachętach i partnerstwach strategicznych z innymi krajami. Zrozumienie złożoności tej sytuacji wydaje się być najważniejsze w obliczu dynamiki zmian, które dokonują się w tej chwili na świecie.

Od początku 2023 roku „de-risking” stał się kluczową koncepcją podejścia UE do relacji z Pekinem. Jest to swego rodzaju alternatywa dla „decouplingu”, który oznacza całkowite zerwanie relacji z Chinami. Koncepcja ta, przedstawiona przez Ursulę von der Leyen w marcu 2023r[1] została także zaadaptowana przez Amerykanów[2]. De-risking przyczynił się do osiągnięcia większego konsensusu między Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi w kwestii postrzegania zagrożenia bezpieczeństwa ze strony Chińskiej Republiki Ludowej. Coraz częściej bezpieczeństwo narodowe rozpatruje się w kategoriach stabilności gospodarczej, co prowadzi do wzrostu znaczenia kwestii bezpieczeństwa gospodarczego na całym świecie. Wzajemna zależność gospodarcza sprawia, iż kraje są podatne na celowe wstrząsy, oraz niejednokrotnie powoduje wykorzystywanie globalizacji jako broń[3].

Chińska Republika Ludowa coraz częściej wykorzystuje szereg narzędzi ekonomicznych i nieekonomicznych do karania, wywierania wpływu i odstraszania w stosunkach międzynarodowych. Działania przymusowe stały się kluczowym elementem zestawu narzędzi ChRL, która zajmuje coraz bardziej asertywne stanowisko w sporach międzynarodowych i dąży do zmiany globalnego porządku na swoją korzyść. Chiny w dużym stopniu opierają się na ograniczeniach handlowych jako środku przymusu wobec państw, takich jak chociażby ograniczenia importowe i eksportowe, selektywne stosowanie przepisów międzynarodowych, ukierunkowane kontrole celne, odmowy przyznawania licencji, podwyższanie ceł i nieoficjalne embarga[4]. W rzadkich przypadkach może to również obejmować ograniczanie przez ChRL własnego eksportu w celu zaszkodzenia gospodarce kraju docelowego oraz ograniczenia inwestycyjne. Przyjęcie przez Chiny roli znaczącego globalnego inwestora umożliwiło Komunistycznej Partii Chin nakładanie ograniczeń na chińską działalność inwestycyjną w kraju i za granicą, taką jak duże umowy handlowe, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, projekty infrastrukturalne i spółki joint venture[5]. Przykładowo, w ciągu ostatnich lat zagraniczne firmy napotykały coraz większe trudności w prowadzeniu działalności w Chinach ze względu na rygorystyczną politykę zero–COVID oraz silniejsze skupienie się Chin na sobie i dążenie do samowystarczalności[6]. De-risking ma służyć zwalczaniu tych praktyk, zmniejszając zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego, zachowując jednocześnie korzyści płynące z globalizacji.

De-risking obejmuje m.in. działania takie, jak strategia Chiny + 1, polegająca na pozyskiwaniu przez firmy produktów z jednego lub kilku krajów, innych niż Państwo Środka, a także przenoszenie produkcji z powrotem na rynek krajowy[7]. Inwestorzy lokujący kapitał w Chinach zwracają również coraz większą uwagę na orientowaniu się na rynek chiński i skupianiu uwagi na chińskich konsumentach[8].

ASEAN jest często wymieniany jako potencjalna alternatywa dla Chin, ale z pewnością nie jest „kolejnymi Chinami”. Jako blok gospodarczy obejmujący 600 mln ludzi (około 9% światowej populacji), wydaje się oferować ogromne możliwości dla firm, które chcą lepiej zarządzać ryzykiem i zwiększyć odporność swoich łańcuchów dostaw. ASEAN generuje 6% światowego PKB. ASEAN może więc stanowić alternatywę dla Chin, ale należy przy tym pamiętać, iż łańcuchy dostaw tego regionu również są ściśle powiązane z Chinami, co stanowi dodatkowe ryzyko[9].

ASEAN stał się kluczowym ośrodkiem produkcyjnym dla chińskich firm, w tym np. producentów systemów solarnych, samochodów elektrycznych, baterii oraz produktów stalowych, szczególnie w zakresie eksportu do Stanów Zjednoczonych, co pozwala im uniknąć amerykańskich ceł antydumpingowych i wyrównawczych nałożonych na eksport z Chin i innych rynków[10].

Jeśli chodzi o stosunki Chin i USA, całkowite zerwanie relacji gospodarczych Pekinu z Waszyngtonem wydaje się niemożliwe, biorąc pod uwagę, iż kraje te łącznie stanowią 40% światowego PKB[11]. Stany Zjednoczone, mimo napięć na linii Pekin – Waszyngton, przez cały czas są głównym partnerem handlowym Chińskiej Republiki Ludowej[12], a ChRL plasuje się tuż za Meksykiem i Kanadą jako trzeci co do wielkości partner handlowy Stanów Zjednoczonych[13] (za Japonią i UK)[14]. Zależność gospodarcza obu państw obejmuje również znaczne zasoby długu USA, które to w lipcu 2025 r. wynosiły 730,7 mld dolarów, co czyni ChRL jednym z głównych wierzycieli Stanów Zjednoczonych. Trzy sektory uwydatniają podatność amerykańskich firm na zakłócenia w łańcuchach dostaw pochodzące z Chin. Jest to sektor farmaceutyczny, branża mikroprocesorów i energetyka. Sektory te odpowiadają za zapewnienie ciągłości współczesnego życia, zaś zakłócenia w każdym z tych mogą grozić ogólnym wstrząsem[15].

Odpowiadając na działania Pekinu w regionie Azji Południowo-Wschodniej, Stany Zjednoczone podpisały wzajemne umowy handlowe z Malezją i Kambodżą, a także ramową umowę handlową z Tajlandią, która przewiduje współpracę między krajami w zakresie zwalczania barier taryfowych i pozataryfowych. Umowy mają wspierać dążenia do rozwiązania problemu nierównowagi handlowej i dywersyfikacji łańcuchów dostaw w obliczu zaostrzenia przez Chiny ograniczeń eksportu pierwiastków ziem rzadkich[16].

UE i Chiny są ze sobą ściśle powiązane poprzez handel i inwestycje. W 2020 r. osiągnęły wstępne porozumienie w sprawie kompleksowej umowy inwestycyjnej[17]. Od tego czasu stosunki uległy pogorszeniu. Dostrzegając zagrożenie ze strony Pekinu, jeszcze w 2019 r. UE ogłosiła Chiny „systemowym rywalem”, mimo dotychczasowej roli partnera gospodarczego. W 2021 r. sankcje UE za łamanie praw człowieka w Xinjiangu i chińskie sankcje odwetowe spowodowały zastój w pracach nad umową[18]. Podczas pandemii koronawirusa Chiny wykorzystały zależność od krytycznego sprzętu medycznego, aby stworzyć pozytywny międzynarodowy wizerunek kraju walczącego z pandemią i próbowały odwrócić uwagę od potencjalnego pochodzenia wirusa w Chinach. Pekin reagował również agresywnie, gdy inne kraje, np. Litwa zacieśniały stosunki z Tajwanem. Ponadto, decyzja Chin o zacieśnieniu współpracy z Rosją w wojnie przeciwko Ukrainie oraz działania mające na celu zaostrzenie napięć w Cieśninie Tajwańskiej jeszcze bardziej zwiększyły pilną potrzebę zmniejszenia zależności od Chin[19]. Chiny znane są również z wykorzystywania zasady „dziel i rządź” w stosunkach z Europą. Przykładem mogą być relacje z krajami takimi jak Węgry, w celu skłócenia państw członkowskich i UE. Z chińskiej perspektywy, UE jest strategicznie słaba, a zatem podatna na wpływy. Jednocześnie Europa dysponuje znaczną siłą gospodarczą, która mogłaby ją pozycjonować jako „państwo wahadłowe”. Chiny liczą na to, iż UE będzie prowadzić niezależną politykę wobec Chin, balansując między Waszyngtonem a Pekinem[20]. Sporym wyzwaniem jest ponadto brak równego dostępu do rynku w stosunkach gospodarczych UE i Chin. W miarę jak Chiny wdrażają strategie mające na celu wyeliminowanie zagranicznych firm z rynku, rynki UE pozostają w dużej mierze otwarte dla chińskich przedsiębiorstw[21]. Kolejną kwestię stanowią subsydia państwowe powodujące nieuczciwą konkurencję, co doprowadziło do nałożenia przez UE ceł na chińskie pojazdy elektryczne.

W celu dywersyfikacji ryzyka, Komisja Europejska stworzyła listę 10 technologii krytycznych dla bezpieczeństwa gospodarczego UE. Zostały one ujęte na liście ze względu na ich przełomowe znaczenie gospodarcze, możliwość podwójnego zastosowania (także do celów wojskowych) oraz ryzyko ich wykorzystania do naruszania praw człowieka. Są to: zaawansowane półprzewodniki, AI, technologie kwantowe, biotechnologie, technologie zaawansowanej łączności i nawigacji, sensoryczne, kosmiczne, energetyczne, robotyki i systemów autonomicznych, a także technologie dotyczące części zaawansowanych materiałów, metod produkcji i recyklingu[22].

W ramach intensyfikacji działań ograniczających ryzyko Unia Europejska ujawniła szeroko zakrojone plany mające na celu ograniczenie zależności od Chin i odzyskanie kontroli nad kluczowymi sektorami – od chemicznego po farmaceutyczny i biotechnologiczny[23]. Warto podkreślić również, iż ograniczanie ryzyka i bezpieczeństwo gospodarcze niewątpliwie będą kosztowne, ale brak jakichkolwiek działań również. UE musi więc odejść od polegania jedynie na środkach obronnych, takich jak cła wyrównawcze na pojazdy elektryczne, i przejść do zdecydowanych działań na rzecz zwiększenia swojej konkurencyjności[24].

Warto podkreślić, iż Chiny deklarują gotowość do zacieśnienia współpracy z UE, niezależnie od zarzutów Unii dotyczących relacji chińsko-rosyjskich czy eskalacji napięć w stosunkach z Tajwanem. W lutym 2024 r. minister spraw zagranicznych Wang Yi publicznie wskazał UE i Rosję jako najważniejsze kierunki chińskiej polityki zagranicznej[25]. Pokazuje to, jak ważnym rynkiem dla Chin przez cały czas pozostaje Europa.

Zdaniem Chin, de-risking może wiązać się z ryzykiem dla globalnych łańcuchów dostaw. Według Pekinu, działania te nie zdołały powstrzymać wzrostu gospodarczego Chin ani ich postępu technologicznego, a jedynie zwiększyły koszty i efektywność ich własnych łańcuchów dostaw. Polityka USA cechuje się według nich nacjonalizmem gospodarczym i protekcjonizmem, oraz może ostatecznie nie spowodować osiągnięcia celu, jakim jest zmniejszenie zależności od łańcuchów dostaw, w których Chiny stanowią najważniejsze ogniwo[26]. Chińskie media podchodzą do terminów de-risking i decoupling w praktycznie jednakowy sposób, nie widząc w nich zbyt dużej różnicy i traktując je jako pojęcia tożsame[27]. Według Pekinu, oba podejścia oznaczają wycofywanie się z relacji z Państwem Środka oraz działania mające na celu powstrzymanie rozwoju Chin. Mimo, iż idea powstała w Europie, Pekin podkreśla rolę USA we wdrażaniu tejże polityki, wskazując, iż Waszyngton chce współpracować z Chinami w dziedzinach, w których uznaje to za niezbędne, ograniczając przy tym inne pola działania[28]. Chiny są według własnej retoryki ofiarą, podczas gdy sojusznicy Waszyngtonu, w tym Europa, są pozbawiani jakiejkolwiek własnej inicjatywy oraz ograniczeni narzuconymi im przez USA celami polityki zagranicznej[29]. Co więcej, kiedy w Europie pojawiły się porównania uzależnienia Europy od chińskich akumulatorów do samochodów elektrycznych do uzależnienia od rosyjskich paliw kopalnych, Chiny podkreśliły, iż Chiny stanowią dla Europy szansę, a nie zagrożenie[30]. Główne chińskie portale informacyjne, powiązane z władzami w Pekinie, takie jak „China Daily” i „Global Times”, wzywają UE do ponownego przemyślenia podejścia „de-riskingu”, aby uniknąć faktycznego zerwania relacji[31]. Zastrzeżenia co do koncepcji de-riskingu wyraził także chiński premier Li Qiang, stwierdzając, iż „rządy nie powinny naginać pojęcia ryzyka lub przekształcać go w narzędzie ideologiczne”. Ostrzegł również przed „upolitycznieniem kwestii gospodarczych”[32].

W odpowiedzi na de-risking, Pekin rozwija inicjatywę „Made in China”[33], podnosząc innowacyjność własnej gospodarki. Chiny próbują także stymulować konsumpcję krajową, aby zmniejszyć zależność gospodarki od eksportu. Cel ten został ponadto uwzględniony w planie pięcioletnim na lata 2026-2030[34]. Czwarte Plenum potwierdziło, iż kolejny plan ma być skoncentrowany na osiągnięciu wysokiej jakości rozwoju poprzez „nowe, wysokiej jakości siły wytwórcze”, „wzmacnianie oryginalnych innowacji” i poprawie samowystarczalności w nauce i technologii, aby przewodzić temu, co określa mianem „nowej rundy rewolucji technologicznej i transformacji przemysłowej”. Określono również chęć dążenia do budowania rynku wewnętrznego”[35]. Co więcej, Pekin rozszerza produkcję półprzewodników i przyspiesza postęp technologiczny, koncentrując się na Bliskim Wschodzie w celu pozyskania kapitału[36]. De-risking stymuluje także Państwo Środka do niezależności, czego przykładem mogą być chińskie inwestycje typu greenfield w produkcję układów scalonych[37]. W odpowiedzi na działania Zachodu, Pekin odpowiada również ograniczeniami w eksporcie metali ziem rzadkich i innych materiałów kluczowych dla produkcji zaawansowanych technologii[38]. Chiny priorytetowo traktują relacje w regionie Indo-Pacyfiku i coraz bardziej koncentrują się na organizacjach, takich jak BRICS, Inicjatywa Pasa i Szlaku oraz Szanghajska Organizacja Współpracy[39].

Bank Rozrachunków Międzynarodowych ujawnił niedawno, iż globalne łańcuchy wartości wydłużyły się od końca 2021 r., co jest szczególnie istotne dla powiązań między dostawcami z Chin a klientami ze Stanów Zjednoczonych[40]. Wydłużeniu łańcuchów wartości nie towarzyszy jednak dywersyfikacja relacji. Niemniej jednak ostatnie zmiany nie odwróciły dotychczas długotrwałej tendencji do większej regionalnej integracji handlu w ostatnich dziesięcioleciach, zwłaszcza w Azji, gdzie firmy z innych państw azjatyckich włączyły się do łańcucha dostaw[41]. Kraje te najpierw importują chińskie towary pośrednie, a następnie eksportują produkty gotowe do państw zachodnich. Nagła relokacja amerykańskich łańcuchów dostaw z Chin do pośredników spowodowała znacznie wyższe koszty i coraz bardziej złożone sieci handlowe dla amerykańskich nabywców, co może przyczyniać się do presji płacowej i kosztowej[42].

IMF ostrzegł, iż narastająca fragmentacja gospodarcza – w postaci różnych form taryf handlowych, rozdzielania technologicznego, ograniczonych przepływów kapitału i ograniczeń migracyjnych podniesie koszty, spowoduje wahania cen i utrudni zarówno przepływy portfelowe, jak i zagraniczne inwestycje bezpośrednie [43]. Szefowa MFW Kristalina Georgiewa stwierdziła, iż fragmentacja gospodarki światowej może w dłuższej perspektywie kosztować choćby 7% światowego PKB, co stanowi stratę równoważną łącznej wartości gospodarek Niemiec i Japonii[44].

Wiele państw już podejmuje aktywne działania mające na celu ograniczanie ryzyka związanego ze zbytnim uzależnianiem się od Państwa Środka. Przykładem są działania Indii związane z w łańcuchem wartości akumulatorów i kluczowych minerałów potrzebnych do ich produkcji. W związku z faktem, iż Chiny dominują w tej dziedzinie i przetwarzają około 65% niklu, 68% kobaltu i 60% litu na całym świecie, Indie podkreślają konieczność lokalnego pozyskiwania tychże surowców i technologii do produkcji pojazdów elektrycznych, aby zmniejszyć zależność od Pekinu[45]. Również Stany Zjednoczone i UE dostrzegły zagrożenia związane z zależnością w obrębie materiałów krytycznych i akumulatorów. W związku z tym prowadzą działania mające na celu dywersyfikację łańcuchów dostaw, odchodząc od chińskich akumulatorów czy też magnesów trwałych[46]. Duży wpływ ma również amerykańska Ustawa o redukcji inflacji (ang. Inflation Reduction Act – IRA), zakładająca, iż komponenty akumulatorów czy też minerały krytyczne pochodzić mają ze źródeł niebudzących obaw oraz unikania części łańcuchów dostaw powiązanych z Chinami[47]. Ustawa UE o surowcach krytycznych (CRM Act) stworzyła natomiast ramy prawne mające na celu zabezpieczenie dostaw surowców krytycznych do UE, których cele to wydobycie krajowe, przetwarzanie, recykling i usprawnienie procesu wydawania zezwoleń. Ma to na celu zmniejszenie zależności od pojedynczych dostawców komponentów do baterii pojazdów elektrycznych oraz zwiększenie mocy przerobowych oraz rafinacyjnych UE[48]. Warto w tym miejscu wspomnieć również działania Australii mające na celu współpracę z sojusznikami i zabezpieczenia dostaw surowców poza Chinami[49].

W obrębie sektora farmaceutycznego Unia Europejska podjęła środki mające na celu przeniesienie produkcji aktywnych składników farmaceutycznych z powrotem do UE[50]. jeżeli chodzi o branże półprzewodników, ustawa CHIPS and Science Act wprowadzona przez rząd USA obejmuje ponad 50 mld dol. wsparcia dla krajowych fabryk, dotacji i zachęt dla produkcji półprzewodników w celu odbudowy krajowej produkcji chipów i potencjału badawczo-rozwojowego[51]. Kolejnym działaniem jest zaostrzona kontrola eksportu zaawansowanych półprzewodników i sprzętu przez Stany Zjednoczone ograniczająca dostęp Chin do zaawansowanego sprzętu do produkcji chipów i powiązanych technologii[52]. Rozwijana jest także kooperacja między Stanami Zjednoczonymi, Japonią, Koreą i Tajwanem w zakresie półprzewodników, obejmujące regionalną współpracę technologiczną w celu koordynacji badań i rozwoju, inwestycji oraz odporności dostaw wśród sojuszniczych producentów chipów[53]. Zwiększona liczba wspólnych programów, ośrodków badawczych i dostosowanie polityki ma na celu zmniejszenie strategicznego uzależnienia od chińskich fabryk.

Podsumowując, wysiłki Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych oraz innych kluczowych podmiotów globalnych mające na celu ograniczanie ryzyka związanego z uzależnieniem od Chin odzwierciedlają strategiczne próby dywersyfikacji w obrębie łańcuchów dostaw, zabezpieczania kluczowych technologii, a także coraz większą świadomość zagrożeń z tym związanych. Rządy wielu państw dostrzegają, jak ważna jest ochrona sektorów kluczowych i mimo kosztów związanych z wdrażaniem tychże działań, stopniowo starają się podejmować odpowiednie działania. Z racji stopnia połączenia globalnej gospodarki całkowite odłączanie się od Chin z pewnością wydaje się być niemożliwe. Ponadto, działania te zmuszają Chiny do podejmowania działań mających na celu dostosowywanie do sytuacji oraz szukania partnerstwa wśród innych państw. Zmiany w relacjach poszczególnych państw z Państwem Środka będą miały znaczący wpływ na globalne zarządzanie gospodarcze, konkurencję technologiczną i stabilność geopolityczną w przyszłości, zaś zrozumienie tej złożonej dynamiki ma zasadnicze znaczenie dla decydentów, ekonomistów i analityków, którzy chcą poruszać się po zmieniającej się architekturze światowego handlu i geopolityki.

[1] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/speech_23_2063 (dostęp: 13.11.2025 r.).

[2] https://www.csis.org/analysis/closer-look-de-risking (dostęp: 13.11.2025 r.).

[3] Tamże

[4] https://www.aspi.org.au/report/weibo-diplomacy-and-censorship-china/ (dostęp: 13.11.2025 r.).

[5] https://ad-aspi.s3.ap-southeast-2.amazonaws.com/2023-02/Countering%20Chinas%20coercive%20diplomacy_1.pdf (dostęp: 13.11.2025 r.).

[6] https://www.wr.no/en/news/de-risking-china-international-companies-respond-to-pressure-to-diversify-supply-chains (dostęp: 13.11.2025 r.).

[7] https://www.oliverwyman.com/our-expertise/insights/2023/jun/five-no-regret-moves-for-derisking-global-supply-chain.html (dostęp: 13.11.2025 r.).

[8] https://www.wr.no/en/news/de-risking-china-international-companies-respond-to-pressure-to-diversify-supply-chains (dostęp: 13.11.2025 r.).

[9] https://bst-europe.eu/economy-security-trade/de-risking-asean-as-an-option/ (dostęp: 13.11.2025 r.).

[10] https://www.wita.org/atp-research/asean-china-export-surge/ (dostęp: 13.11.2025 r.).

[11] https://www.nytimes.com/2023/07/07/business/economy/us-china-relationship-facts.html (dostęp: 13.11.2025 r.).

[12] http://english.customs.gov.cn/Statics/7ec9972b-c95f-49c2-a5ba-2d49e3e3d4dd.html (dostęp: 13.11.2025 r.).