Inicjatywa Trójmorza w 2025 roku: na drodze do jubileuszu

Zdjęcie: Recenzja na stronę INE

Inicjatywa Trójmorza (3SI), format współpracy regionalnej łączący 13 państw Europy Środkowej, wkracza w nowy etap. Dziesiąty, jubileuszowy szczyt w Warszawie w 2025 roku to nie tylko symboliczne zamknięcie dekady istnienia, ale przede wszystkim okazja do pogłębionej analizy dotychczasowych osiągnięć i przyszłych wyzwań. W obliczu zmieniającej się rzeczywistości politycznej, wyboru Donalda Trumpa na prezydenta Stanów Zjednoczonych, rosnącej roli Europy Środkowej i nowych wyzwań gospodarczych, 3SI musi udowodnić swoją skuteczność i zdolność do adaptacji.

Trójmorze: Budowanie mostów między północą a południem UE

Inicjatywa Trójmorza to format międzynarodowej współpracy regionalnej, zrzeszający 13 państw Europy Środkowej położonych w basenach Morza Adriatyckiego, Bałtyckiego i Czarnego. Należą do niej: Austria, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Grecja, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry. Koncepcja 3SI powstała w 2015 roku z inicjatywy prezydentów Polski i Chorwacji, a pierwszy szczyt, z udziałem 12 prezydentów, odbył się rok później w Dubrowniku. W 2023 roku do Inicjatywy dołączyła Grecja.

Wszystkie państwa członkowskie 3SI są jednocześnie członkami Unii Europejskiej. Głównym celem Inicjatywy jest wzmocnienie spójności gospodarczej regionu poprzez rozwój infrastruktury w trzech kluczowych dziedzinach: energetyce, transporcie i cyfryzacji. 3SI dąży do budowy infrastruktury transgranicznej, ułatwiającej połączenia między północą a południem Unii Europejskiej. Format ten funkcjonuje również jako elastyczne forum współpracy, oparte na spotkaniach na szczeblu prezydenckim. Jego celem jest nie tylko zacieśnianie więzi między państwami członkowskimi, ale również wspieranie kontaktów i projektów realizowanych przez przedsiębiorstwa i organizacje pozarządowe.

Pierwszy szczyt Inicjatywy Trójmorza odbył się w 2016 roku w Dubrowniku. Od tego czasu szczyty 3SI organizowane są corocznie w różnych państwach członkowskich. Każdy szczyt odbywa się pod auspicjami nieformalnej prezydencji państwa-gospodarza, któremu przysługuje prawo decydowania o agendzie i programie spotkania. Należy podkreślić, iż pomimo prezydenckiego charakteru 3SI, kooperacja w jej ramach koncentruje się głównie na działaniach rządowych. W związku z tym istotne jest rozszerzanie współpracy również na poziomie rządowym[1].

Rok 2024: Wsparcie Ukrainy w centrum uwagi

W 2024 roku szczyt Inicjatywy Trójmorza w Wilnie, odbywający się w cieniu wojny na Ukrainie, zdominowany został przez tematykę bezpieczeństwa regionalnego. Litwa, jako gospodarz, podkreślała rosnące zagrożenie ze strony Rosji, apelując o wzmocnienie wschodniej flanki NATO i Partnerstwa Wschodniego[2]. Wśród uczestników szczytu znaleźli się prezydenci Litwy (Gitanas Nausėda), Bułgarii (Rumen Radew), Czech (Petr Pavel), Estonii (Alar Karis), Łotwy (Edgars Rinkēvičs), Polski (Andrzej Duda), Rumunii (Klaus Iohannis) oraz Węgier (Tamás Sulyok). Grecję reprezentował premier Kiriakos Mitsotakis, a Chorwację Andrej Plenković. W spotkaniu wzięli udział również prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski i premier Mołdawii Dorin Recean [3].

W deklaracji przyjętej na szczycie Uczestnicy jednogłośnie potępili rosyjską agresję, domagając się izolacji Moskwy na arenie międzynarodowej i wykorzystania zamrożonych aktywów na rzecz odbudowy Ukrainy. Zgodnie z przyjętym tekstem deklaracji: powtarzamy, iż Rosja musi natychmiast i bezwarunkowo wycofać wszystkie swoje siły zbrojne z całego terytorium Ukrainy w jej uznanych międzynarodowo granicach i zachęcamy do ustanowienia przyszłego mechanizmu odszkodowań za wszelkie spowodowane zniszczenia i obrażenia. Oprócz kwestii bezpieczeństwa, szczyt skupił się na wzmocnieniu współpracy gospodarczej w ramach 3SI. Na szczycie podkreślano znaczenie projektów infrastrukturalnych, takich jak Via Carpatia i Rail Baltica, nie tylko dla rozwoju gospodarczego, ale i dla mobilności wojskowej w razie eskalacji konfliktu. Kontynuowano również działania na rzecz bezpieczeństwa energetycznego, wskazując na strategiczne znaczenie projektów takich jak GIPL i Baltic Pipe[4].

Szczyt w Wilnie przyniósł również szereg konkretnych decyzji. Do grona partnerów strategicznych dołączyła Japonia, stając się czwartym podmiotem o tym statusie. Podpisano list intencyjny w sprawie utworzenia drugiego Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza, a także zapowiedziano powołanie Funduszu Innowacyjności 3SI we współpracy z Europejskim Funduszem Inwestycyjnym. Lista Projektów Priorytetowych została rozszerzona o projekty z Mołdawii i Ukrainy.Forum Biznesu zgromadziło rekordową liczbę blisko 900 uczestników, a rejestracja została zamknięta wcześniej niż zakładano z powodu dużego zainteresowania. Po raz pierwszy w historii szczytów poszerzono współpracę o wymiar stricte naukowy – odbyła się oficjalna konferencja naukowa, zorganizowana przez Centrum Badawcze Inicjatywy Trójmorza przy Instytucie Studiów Politycznych PAN we współpracy z Litewską Akademią Nauk i Uniwersytetem Łódzkim[5].

Inicjatywa Trójmorza z perspektywy Polski

Z perspektywy Polski również doszło do szeregu ważnych rozstrzygnięć. Z powodu zmiany rządu koordynację Inicjatywy Trójmorza w całości przejął Sekretariat ds. Trójmorza w Kancelarii Prezydenta, a z Ministerstwa Spraw Zagranicznych zniknęła funkcja Pełnomocnika Rządu ds. Inicjatywy Trójmorza, którą utworzono na mocy deklaracji z Bukaresztu z 2018 roku. Usunięcie funkcji Pełnomocnika osłabia koordynację działań międzyrządowych, ponieważ podobne funkcje funkcjonują w innych państwach na różnym szczeblu, np. na Litwie jest nim ambasador, w Rumunii wiceminister spraw zagranicznych, a w Grecji dyrektor departamentu.

Trudno spodziewać się harmonijnej koordynacji pomiędzy dwoma ośrodkami władzy w Polsce w kontekście szczytu w kwietniu 2025 ze względu na nadchodzące w maju 2025 wybory prezydenckie. Pewnym pozytywnym sygnałem może być stanowisko polskiego rządu zaprezentowane podczas jednego z posiedzeń komisji spraw zagranicznych. Wiceminister Władysław Bartoszewski pozytywnie ocenił Inicjatywę Trójmorza, podkreślając jej rosnące znaczenie, zwłaszcza w kontekście zmian w regionalnej dynamice politycznej, takich jak osłabienie Grupy Wyszehradzkiej[6]. 3SI, początkowo sceptycznie oceniana, zyskuje na wartości i jest doceniana przez obecny rząd. Wiceminister wskazał na potencjał 3SI w zakresie rozwoju gospodarczego, wykorzystania potencjału regionu i wzmocnienia współpracy międzynarodowej. Zaznaczył, iż 3SI, ze względu na większą liczbę państw członkowskich, może stanowić alternatywę dla Grupy Wyszehradzkiej, umożliwiając budowanie koalicji w Radzie Europejskiej i stanowiąc istotny element polskiej prezydencji w UE. Podkreślił użyteczność 3SI, wspólne interesy gospodarcze państw regionu i konieczność dalszego rozwoju współpracy w ramach Inicjatywy. Wiceminister dodał również, iż 3SI wzmacnia północny wymiar polskiej polityki zagranicznej w kierunku bałtyckim i nordyckim, co jest szczególnie istotne w kontekście akcesji Finlandii i Szwecji do NATO oraz rosnącej roli Morza Bałtyckiego w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Polski i regionu.

Już dzisiaj wiemy, iż pomimo prezydencji Polski w Unii Europejskiej rząd nie zdecydował się na organizację w Polsce żadnego znaczącego spotkania przywódców, takiego jak szczyt Rady Europejskiej, spotkanie UE – USA, czy UE – Partnerstwo Wschodnie. W tym kontekście szczyt Inicjatywy Trójmorza będzie najważniejszym szczytem międzynarodowym w kraju w całym 2025 roku.

Zaangażowanie w rozwój Inicjatywy Trójmorza w trakcie prezydentury Donalda Trumpa

Stany Zjednoczone od początku wyrażają silne poparcie dla Inicjatywy Trójmorza, widząc w niej narzędzie wzmacniania bezpieczeństwa i stabilności w Europie Środkowej, a także przeciwdziałania wpływom Rosji i Chin. Inicjatywa jest postrzegana jako strategiczne narzędzie do promowania demokracji i zasad wolnego rynku, a także do budowania silniejszych więzi transatlantyckich.

Wybór Donalda Trumpa na 47. prezydenta Stanów Zjednoczonych można postrzegać pozytywnie w kontekście dalszego amerykańskiego wsparcia dla tego formatu. Już podczas pierwszej kadencji Trump pojawił się na szczycie w Warszawie w 2017 roku, co zostało jednoznacznie pozytywnie odebrane jako poparcie dla ówcześnie raczkującego formatu. Wiemy już, iż Donald Trump otrzyma oficjalne zaproszenie na tegoroczny szczyt w Warszawie, które zostanie mu przekazane po ceremonii zaprzysiężenia[7].

Jednakże, trudno w tym momencie przewidzieć, czy zdecyduje się on na wizytę w Polsce w kwietniu. Nie wszystkie dotychczasowe plany spotkań Andrzeja Dudy i Donalda Trumpa zostały zrealizowane. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę długoletnie i pozytywne relacje między oboma prezydentami, można przypuszczać, iż do takiego spotkania dojdzie jeszcze przed zakończeniem kadencji prezydenta Polski. Międzynarodowy szczyt w Polsce, czyli kluczowym państwie Europy Środkowej, wraz z udziałem szeregu prezydentów i premierów innych państw wydaje się idealną okazją. Dodatkowo obecność prezydenta USA na jubileuszowym szczycie Inicjatywy Trójmorza mogłaby symbolicznie zamknąć blisko dekadę współpracy w tym formacie, a także nadać jej nowy impuls.

Wsparcie Stanów Zjednoczonych dla Inicjatywy Trójmorza wykracza jednak poza bieżące podziały polityczne i rozgrywki wyborcze w USA. Jego wyrazem jest nie tylko retoryka, ale i konkretne działania. Symbolicznym momentem było jednogłośne przyjęcie przez Komisję Izby Reprezentantów USA 18 listopada 2020 roku rezolucji[8], w której 3SI została uznana za strategiczne partnerstwo dwunastu państw Europy Środkowej i Wschodniej. Dokument ten podkreśla rolę Inicjatywy we wzmacnianiu niezależności w kluczowych obszarach infrastruktury: energetycznej, cyfrowej i transportowej. Entuzjastycznie o 3SI wypowiadał się również Mark Brzeziński, odchodzący ambasador USA w Polsce[9]. Jednakże, w kontekście wcześniejszych, szumnych zapowiedzi, takich jak deklaracja Mike’a Pompeo z 2020 roku o przeznaczeniu miliarda dolarów na finansowanie Inicjatywy, obecna deklaracja wpłaty 300 milionów dolarów na rzecz Funduszu Inwestycyjnego 3SI, złożona przez USA podczas szczytu w Rydze w 2022 roku, może wydawać się rozczarowująca. Mimo to format ten pozostaje kluczowym formatem współpracy międzynarodowej w Europie Środkowej dla amerykańskiej administracji, przedsiębiorstw i ekspertów stąd można spodziewać się dalszej mocnej reprezentacji na szczycie.

Więcej informacji o Inicjatywie Trójmorza można znaleźć na stronie Centrum Badawczego 3SI przy Instytucie Studiów Politycznych PAN: https://trojmorze.isppan.waw.pl/

[1] Zespół Centrum Badawczego Inicjatywy Trójmorza. Podstawowe Informacje, https://trojmorze.isppan.waw.pl/inicjatywa-trojmorza/podstawowe-informacje/ dostęp 27.12.2024.

[2] Kinga Dudzińska, Wileński szczyt Trójmorza pod hasłem bezpieczeństwa, https://www.pism.pl/publikacje/wilenski-szczyt-trojmorza-pod-haslem-bezpieczenstwa dostęp 27.12.2024

[3] Zespół Centrum Badawczego Inicjatywy Trójmorza, Szczyt Inicjatywy Trójmorza w Wilnie, https://trojmorze.isppan.waw.pl/szczyty-trojmorza/szczyt-trojmorza-w-wilnie/, dostęp 12.01.2025.

[4] Łukasz Lewkowicz, Marlena Gołębiowska, Inicjatywa Trójmorza po szczycie w Wilnie: po pierwsze bezpieczeństwo, https://ies.lublin.pl/komentarze/kies-1102/ dostęp 27.12.2024.

[5] Zespół Centrum Badawcze Inicjatywy Trójmorza, Szczyt Inicjatywy Trójmorza w Wilnie, https://trojmorze.isppan.waw.pl/szczyty-trojmorza/szczyt-trojmorza-w-wilnie/ dostęp 27.12.2024.

[6] Zespół Centrum Badawczego Inicjatywy Trójmorza, Informacja Ministra Spraw Zagranicznych na temat aktualnego stanu współpracy w ramach Inicjatywy Trójmorza, https://trojmorze.isppan.waw.pl/aktualnosci/informacja-ministra-spraw-zagranicznych-na-temat-aktualnego-stanu-wspolpracy-w-ramach-inicjatywy-trojmorza/ dostęp 13.01.2025.

[7] Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Szef BPM: Prezydent USA Donald Trump zostanie zaproszony na szczyt Inicjatywy Trójmorza, https://www.prezydent.pl/kancelaria/aktywnosc-ministrow/szef-bpm-prezydent-usa-donald-trump-zostanie-zaproszony-na-szczyt-inicjatywy-trojmorza,95729, dostęp 27.12.2024.

[8] Resolution supporting Three Seas Initiative unanimously passes U.S. House of Representatives, https://3seas.eu/media/news/resolution-supporting-three-seas-initiative-unanimously-passes-u-s-house-of-representatives, dostęp 13.01.2025.

[9] Polskie Radio, Samorządowy Kongres Trójmorza. Ambasador USA w Polsce: stoimy ramię w ramię https://polskieradio24.pl/artykul/2974302,samorzadowy-kongres-trojmorza-ambasador-usa-w-polsce-stoimy-ramie-w, dostęp 12.01.25,