Emocje wobec zmiany klimatu: co czujemy w obliczu kryzysu

Według badań emocje są jednym z najważniejszych motorów działania na rzecz klimatu. Ale które z nich motywują do działania, a które wzmagają bierność i dystansowanie się od problemu? Czy można wykorzystać emocje do wpływania na postawy wobec zmiany klimatu oraz na sensowne i długotrwałe zmiany w zachowaniu ludzi? Te pytania zadają sobie naukowcy z Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego Polskiej Akademii Nauk, którzy współpracując z Wydziałem Psychologii Norweskiego Uniwersytetu Nauki i Technologii oraz Uniwersytetem SWPS, zainicjowali pionierską linię badań nad emocjami klimatycznymi i stworzyli Inwentarz Emocji Klimatycznych.

Ilustracja 1: Zespół badawczy pracujący nad Inwentarzem Emocji Klimatycznych.

Większość Polaków zdaje sobie sprawę iż zmiany klimatu i odczuwa w tym kontekście różne emocje – od przerażenia katastrofami naturalnymi, irytacji na podatki węglowe, smutku po ginących gatunkach zwierząt, złości na korporacje i polityków, aż po uczucie nadziei wynikające z doniesień o potencjalnych rozwiązaniach. Mimo to niewielu z nas podejmuje zdecydowane kroki. Zmiana klimatu postępuje, a my wciąż wiemy bardzo mało o tym jak emocje kształtują nasze zachowania.

Jakie uczucia budzi zmiana klimatu?

„Wraz z rosnącą presją kryzysu klimatycznego i większą obecnością tego tematu w mediach głównego nurtu, emocje wobec zmiany klimatu znacznie się intensyfikują i polaryzują.” – mówi prof. Artur Marchewka, lider projektu z ramienia Instytutu Nenckiego.

“Nie mówimy już o niepokoju klimatycznym (climate anxiety) jako o odległej obawie o jakość życia przyszłych pokoleń. Zmiana klimatu dotyka nas tu i teraz. Ludzie czują prawdziwą żałobę, widząc usychające drzewa, brak śniegu w zimie, niski poziom wody w Wiśle. Coraz więcej też wiemy o naszej własnej odpowiedzialności za stan planety, co prowadzi do poczucia winy i wynikających z niego strategii radzenia sobie, które przejawiają się między innymi w popularności trendów zero-waste” – zauważa Dominika Zaremba, psycholożka, psychotraumatolożka i doktorantka w Instytucie Nenckiego.

Jak zbadać uczucia?

Pierwszym wyzwaniem było uporządkowanie wiedzy o emocjach klimatycznych Polaków. Zespół badawczy zaprosił 40 osób z różnych środowisk, głęboko przejętych zmianą klimatu, i przeprowadził z nimi pogłębione wywiady. Pytano o emocje 18-letnich uczniów i 80-letnie emerytki, osoby ze wsi i wielkich miast, inżynierów, profesorów, bezrobotnych, leśników, pracowników korporacji oraz aktywistów klimatycznych.

„Wyłoniliśmy cztery główne obszary tematyczne, wokół których koncentrowały się emocje badanych. Po pierwsze, zmiany kryzys klimatyczny wywołuje zarówno przerażenie, niepokój, jak i żal za tym, co już odeszło i nie powróci. Po drugie, nieustanne targowanie się, czy jeszcze jest szansa coś zmienić – z naprzemienną nadzieją i uczuciem bezsilności.

Zupełnie inne emocje pojawiały się, gdy koncentrowaliśmy się na identyfikowaniu odpowiedzialnych za obecną katastrofę – mimo iż większość badanych mówiła o swojej złości i pogardzie dla systemów, instytucji i ludzi u władzy, którzy doprowadzili do obecnego stanu świata, trudno było im odpędzić od siebie poczucie winy za ich indywidualne style życia, przyczyniające się do kryzysu.

Ostatnim obszarem była świadomość emocji innych ludzi. Poczucie wyobcowania w swoim zaniepokojeniu klimatem bywało czynnikiem hamującym zaangażowanie – ci, którzy byli wyizolowani w swoim zatroskaniu o klimat, bali się opinii ‘dziwnych ekoludków’. Z drugiej strony, ci, którzy obracali się wśród ludzi, którzy ich rozumieli, czuli o wiele więcej entuzjazmu, zaufania i radości” – opowiada Dominika Zaremba.

Inwentarz Emocji Klimatycznych

Wyniki pierwszej serii badań pokazały, iż ludzie odczuwają szeroką gamę złożonych emocji. W wyniku wieloetapowych analiz walidacyjnych, zespół projektowy opracował unikatowe narzędzie umożliwiające pomiar 8 emocji najczęściej odczuwanych w kontekście zmiany klimatu.

„Opracowany przez nasz zespół Inwentarz Emocji Klimatycznych (ang. Inventory of Climate Emotions, ICE) daje zupełnie nowe możliwości zrozumienia co odczuwany oraz potencjał do tego aby badań relację między emocjami a zachowaniami proekologicznymi” – wyjaśnia Artur Marchewka.

Ilustracja 2: Emocje, jakie odczuwamy w związku ze zmianą klimatu.

Emocjonalne historie o zmianie klimatu

W kolejnych etapach, na podstawie wywiadów, zespół opracował zestaw historyjek, które wywołują specyficzne emocje klimatyczne (Emotional Climate Change Stories, ECCS).

“Historyjki te wykorzystujemy jako bodźce eksperymentalne do wywoływania emocji podczas naszych badań” opowiada Dominika Zaremba “Następnie sprawdzamy, które emocje przekładają się na zachowania proekologiczne, na przykład przekazywanie większej darowizny na rzecz organizacji walczącej ze zmianą klimatu”.

Do czego posłużą badania klimatycznych emocji?

„Dzięki opracowanym narzędziom które udostępniamy już w kilku wersjach językowych, praktycy oraz badacze na całym świecie mogą używać wystandaryzowanych metod do pogłębienia wiedzy z zakresu emocji klimatycznych. Dla mnie najważniejszy jest aspekt związany z zaangażowaniem ludzi w działania proklimatyczne. Zrozumienie emocji, które towarzyszą tym działaniom, stanowi istotny krok w kierunku tworzenia programów motywujących do zmiany zachowań” – dodaje prof. Artur Marchewka.

Zmierz swoje emocje

Dzięki finansowaniu w ramach kolejnego programu, naukowcy dążą do upowszechnienia opracowanych narzędzi oraz wyników badań.

„Aktualnie tworzymy platformę, na której każdy będzie mógł zmierzyć swoich emocji klimatycznych” – mówi Artur Marchewka. „Naszym zdaniem dostępność takich narzędzi pozwoli ludziom uzmysłowić sobie i nazwać, co czują i to może być impulsem do zwiększenia świadomości zmiany klimatu w społeczeństwie”.

Edukacja dla starszych – pomoc dla młodszych

„W trakcie badań zauważyłam ogromną potrzebę troski o emocje młodych ludzi. Starsi, siłą rzeczy, nie odczują ekstremalnych skutków zmiany klimatu na własnej skórze – to przyszłe pokolenia będą musiały zmagać się z bałaganem pozostawionym przez naszą cywilizację” – mówi Dominika Zaremba.

„W globalnym badaniu z 2021 roku 40% dzieci stwierdziło, iż czuły się odrzucane lub ignorowane, gdy próbowały rozmawiać o kryzysie klimatycznym. To podkopuje zaufanie i solidarność między pokoleniami. W trosce o dobrostan dzieci i młodzieży zamierzamy przeszkolić dorosłych, aby potrafili słuchać i otwarcie rozmawiać, nie unikając trudnych tematów” – dodaje Jarosław Michałowski, profesor Uniwersytetu SWPS i psychoterapeuta z wieloletnim stażem.

15 listopada 2024 roku na poznańskim wydziale psychologii Uniwersytetu SWPS Dominika Zaremba i Jarosław Michałowski we współpracy z Fundacją AKME przeprowadzą pierwszy z serii warsztatów o emocjach klimatycznych dzieci i młodzieży dla edukatorów i specjalistów zdrowia psychicznego.

“Chcemy, żeby wyniki naszych badań nie zaginęły w specjalistycznych czasopismach naukowych, bez wpływu na rzeczywistość społeczną” deklaruje Artur Marchewka. “Jesteśmy to winni kolejnym pokoleniom”.

Więcej informacji na temat wyników badań zespołu oraz kolejnych inicjatywach można odnaleźć na stronie https://climate-change-emotions.org/pl/

Badania zespołu finansowane były ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2014-2021 (grant GRIEG No. 2019/34/H/HS6/00677.) Aktualne działania popularyzatorskie i szkoleniowe są kontynuowane w ramach Inicjatywy Bilateralnej Science and Society (grant NCN 2024/43/7/HS6/00002).