Dziedziczenie posiadania
Zgodnie z art. 176 § 1 kc, o ile podczas biegu zasiedzenia nastąpiło przeniesienie posiadania, obecny właściciel może doliczyć do czasu, przez który sam posiada, czas posiadania swego poprzednika. o ile jednak poprzedni właściciel uzyskał posiadanie nieruchomości w złej wierze, czas jego posiadania może być doliczony tylko wtedy, gdy łącznie z czasem posiadania obecnego posiadacza wynosi przynajmniej lat trzydzieści.
Zasadę powyższą stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy obecny właściciel jest spadkobiercą poprzedniego posiadacza (accessio posessionis/accessio temporis).
Posiadanie samoistne i zależne
Posiadacz samoistny „wykonuje uprawnienia” składające się na treść prawa własności określone w art. 140 k.c., czyli korzysta z rzeczy z wyłączeniem innych osób, pobiera pożytki i dochody, uważa się za uprawnionego np. do podejmowania decyzji dotyczących sposobu zagospodarowania rzeczą.
Od posiadania samoistnego należy odróżnić posiadanie zależne (niewłaścicielskie), które jest wykonywane w zakresie prawa, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (np. użytkowanie, zastaw, najem, dzierżawa, użyczenie), choćby prawo to nie przysługiwało posiadaczowi. Posiadanie samoistne od posiadania zależnego pozwala odróżnić zatem czynnik woli (animus), przy czym rzeczywistą wolę posiadacza, która decyduje o charakterze samego posiadania, ustala się przede wszystkim na podstawie zamanifestowanych na zewnątrz przejawów władania rzeczą.
Następstwo w posiadaniu
Podstawą statuowanej w art. 176 k.c. ciągłości posiadania na potrzeby zasiedzenia jest następstwo w posiadaniu. Do następstwa w posiadaniu, które ma na względzie art. 176 k.c., może dojść albo – jak przewiduje § 1 – przez przeniesienie posiadania w jeden ze sposobów określonych w art. 348-351 k.c. (następstwo szczególne), tj.
- wydanie rzeczy
- wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie rzeczą
- wydanie środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą
- przeniesienie posiadania z zachowaniem władztwa nad rzeczą jako właściciel zależny albo jako dzierżyciel
- przeniesienie posiadania samoistnego przez umowę między stronami i przez zawiadomienie posiadacza zależnego albo dzierżyciela (osobę trzecią)
- przeniesienie posiadania samoistnego na posiadacza zależnego albo na dzierżyciela
albo – jak przewiduje § 2 – przez dziedziczenie (następstwo ogólne).
Posiadacz samoistny, który uzyskał posiadanie na podstawie aktu przeniesienia, kontynuuje je. Z tego powodu może on na potrzeby zasiedzenia doliczyć do czasu swego posiadania czas posiadania poprzednika. Podobnie spadkobierca, kontynuuje posiadanie spadkodawcy. Zgodnie z zasadą dziedziczenia posiadania, spadkobiercy uzyskują posiadanie po spadkodawcy z chwilą otwarcia spadku (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1968 r., III CZP 100/67 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2009 r. IV CSK 341/08).
Posiadanie jako przedmiot dziedziczenia
Posiadanie jest składnikiem spadku oraz przedmiotem dziedziczenia i może też być przedmiotem działu spadku (art. 1037 § 1 k.c. w zw. z art. 1038 § 1 k.c.).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 lutego 2017 r., sygn. akt I CSK 260/16, wskazał, iż dziedziczność posiadania rozumie się nie jako dziedziczenie stanu faktycznego, ale jako dziedziczenie oznaczonej sytuacji prawnej w jakiej, w chwili otwarcia spadku, wykonując posiadanie, znajdował się spadkodawca. Otwarcie spadku prowadzi do wwiązania spadkobiercy w tę sytuację, co przede wszystkim oznacza, iż o ile poprzednik był właścicielem samoistnym rzeczy, spadkobierca staje się takim właścicielem i następuje to bez potrzeby faktycznego obejmowania tej rzeczy we władanie, nabywa też wszystkie roszczenia jakie w związku z posiadaniem przysługiwały poprzednikowi, korzysta z domniemań wynikających z posiadania, może doliczać czas posiadania poprzednika, o ile posiadanie poprzednika zmierzało do nabycia prawa.
Ponadto posiadanie uprawnia do korzystania z rzeczy jak właściciel, może być zbyte (tak: m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1968 r. III CZP 100/67, OSNC 1968, nr 8-9, poz. 134; postanowienie z dnia 28 kwietnia 1999 r. I CKU 105/98, OSNC 1999, nr 11, poz. 197).
Artykuł 176 kc niewątpliwie przesądza o dziedziczności posiadania a wwiązanie spadkobiercy w sytuację prawną poprzednika ze skutkami jak wyżej, nie pozostawia wątpliwości co do tego, iż posiadanie ma charakter składnika majątkowego o wymiernej wartości ekonomicznej.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego posiadanie zawsze było traktowane jako stan, który ma wymierną wartość majątkową, choćby wówczas, gdy nie chodziło o długoletnie posiadanie prowadzące do zasiedzenia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2004 r. I CK 425/03, nie publ.).
Doliczenie czasu posiadania spadkodawcy a testament
Z uprawnienia wynikającego z art. 176 § 2 k.c. nie może jednak skorzystać osoba należąca potencjalnie do kręgu spadkobierców ustawowych, o ile nie stała się spadkobiercą wskutek odmiennej woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie.
Bez znaczenia jest w tym kontekście to, iż objęła ona rzecz w wyłączne samoistne posiadanie z chwilą otwarcia spadku (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 kwietnia 2008 r., sygn. akt II CSK 626/07, Lex nr 515704).
Doliczenie czasu posiadania przez jedynego spadkobiercę
Gdy jest jeden spadkobierca, zastosowanie art. 176 § 2 k.c. przedstawia się prosto. Spadkobierca może jako kontynuator posiadania spadkodawcy doliczyć do czasu swego posiadania nieruchomości czas posiadania nieruchomości przez spadkodawcę podczas biegu zasiedzenia (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2013 r., I CSK 256/12) i o ile łącznie czas ten jest wystarczający do zasiedzenia, uzyskać stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie w określonym dniu.
Gdy jest kilku spadkobierców, istotne z punktu widzenia zastosowania art. 176 § 2 k.c. jest ustalenie, czy dany spadkobierca włada nieruchomością, której właścicielem był spadkodawca, wyłącznie w swoim imieniu, czy też nie.
Brak możliwości doliczenia czasu posiadania spadkodawcy wyłącznie na korzyść jednego z wielu spadkobierców
Wskazując, iż instytucja doliczania czasu posiadania, wyrażona w art. 176 k.c., stosuje się, w przypadkach następstwa w posiadaniu opartego na dziedziczeniu, na korzyść wszystkich spadkobierców, w piśmiennictwie i orzecznictwie przyjmuje się, iż nie może dojść do doliczenia czasu posiadania spadkodawcy wyłącznie na korzyść jednego lub kilku spadkobierców, o ile władają oni nieruchomością tylko w swoim imieniu, z wyzuciem z posiadania nieruchomości pozostałych spadkobierców.
Nabycie przez nich własności nieruchomości wskutek zasiedzenia może nastąpić dopiero z upływem terminu liczonego od dnia otwarcia spadku (tak: orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 1949 r., C 319/49, 10 maja 1966 r., III CR 78/66, 7 maja 1986 r., III CRN 60/86, 13 lipca 1993 r., II CRN 90/93).
Stanowisko to jest konsekwencją powiązania statuowanej w art. 176 k.c. ciągłości posiadania na potrzeby zasiedzenia z następstwem w posiadaniu. Władanie nieruchomością przez niektórych spadkobierców w sposób pozbawiający pozostałych posiadania nieruchomości jest w tym zakresie aktem bezprawnym i samowolnym, a art. 176 k.c. nie ma zastosowania, gdy do uzyskania posiadania doszło w wyniku aktu samowolnego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 2019 r. sygn. akt III CSK 126/17).
Doliczenie czasu posiadania spadkodawcy przez kilku spadkobierców
Inaczej jest, gdy żaden ze współspadkobierców nie włada wyłącznie we własnym imieniu nieruchomością, której właścicielem był spadkodawca. Wówczas każdy współspadkobierca może przy obliczaniu terminu zasiedzenia doliczyć czas posiadania spadkodawcy.
W takim przypadku – zgodnie z ustalonym orzecznictwem, znajdującym akceptację w wypowiedziach piśmiennictwa – każdy ze spadkobierców nabywa przez zasiedzenie udział we własności nieruchomości odpowiadający jego udziałowi w spadku (tak: orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 1949 r., C 319/49, 18 kwietnia 1959 r., IV CR 316/59, 7 maja 1986 r., III CRN 60/86, 13 lipca 1993 r., II CRN 90/93, 28 stycznia 2009 r., IV 341/08).
Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 września 2016 r. sygn. akt IV CSK 691/15 stwierdzając, iż wykładnia art. 176 § 2 k.c. musi uwzględniać zasady dotyczące dziedziczenia, według których spadkobiercy wchodzą we wszystkie prawa i obowiązki zmarłego (art. 922 k.c.). Do spadku wchodzi – jako swoisty aktyw majątkowy – także posiadanie samoistne, które jest stanem faktycznym.
To skutkuje – co do zasady – wejściem przez spadkobierców na skutek dziedziczenia w sytuację prawną spadkodawcy związaną z posiadaniem rzeczy, zaś zaliczenie posiadania rzeczy przez poprzednika prawnego w oparciu o powołane wyżej przepisy, powinno nastąpić na rzecz każdego ze spadkobierców w granicach nabytego udziału.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 maja 2019 roku I CSK 104/19, Legalis nr 1921298 przyjął, iż w przypadku gdy jeden ze spadkobierców po otwarciu spadku obejmuje w samoistne posiadanie całą nieruchomość, w ten sposób, iż nie dopuszcza do współposiadania pozostałych spadkobierców, względnie na skutek porzucenia jej przez pozostałych spadkobierców, to termin rozpoczęcia biegu zasiedzenia całej rzeczy należy liczyć najwcześniej od chwili otwarcia spadku.
A zatem, jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14 czerwca 2019 r. sygn. akt III CSK 126/17), w sytuacji, gdy wnioskodawczyni, mimo iż nie jest jedynym spadkobiercą matki, włada sama nieruchomością, którą posiadała matka, i której posiadanie przez matkę, a wcześniej przez matkę i jej siostrę, chce doliczyć do czasu swego posiadania, w celu uzyskania stwierdzenia nabycia własności tej nieruchomości przez zasiedzenie wyłącznie dla siebie – to należy uznać, iż regulacja art. 176 kc nie umożliwiała wnioskodawczyni doliczenia do swego samoistnego posiadania nieruchomości od chwili śmierci matki, wcześniejszego posiadania nieruchomości przez matkę, a uprzednio – przez matkę i jej siostrę, ze skutkiem pozwalającym na wykazanie posiadania nieruchomości przez czas potrzebny do zasiedzenia i nabycie na podstawie art. 172 k.c. własności nieruchomości wyłącznie przez nią (podobnie: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1986 r., sygn. akt III CRN 60/86).
Doszło tu bowiem do z wyzucia z posiadania pozostałych spadkobierców.
Doliczenie czasu posiadania poprzedników zmarłego spadkodawcy
Przy przeniesieniu posiadania, o jakim mowa w art. 176 § 1 k.c., ciągłość posiadania jest wynikiem szczególnego następstwa w posiadaniu, co uzasadnia wniosek, iż obecny właściciel może doliczyć do czasu, który sam posiada, zarówno czas posiadania swego poprzednika, jak i wcześniejszego posiadania, jeżeli takie uprawnienie przysługiwało osobie, która posiadała nieruchomość bezpośrednio przed obecnym posiadaniem (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z 29 kwietnia 1987 r., sygn. akt III CRN 96/875).
Chodzi to naturalnie o doliczenie czasu posiadania samoistnego, a nie posiadania w charakterze użytkownika wieczystego, najemcy, dzierżenia i innych form posiadania zależnego.
Osoba, na której rzecz następuje zasiedzenie
Doliczenie czasu posiadania poprzednika jest możliwe tylko wtedy, gdy zasiedzenie na rzecz poprzedniego posiadacza jeszcze nie nastąpiło. Zasiedzenie następuje bowiem na rzecz osoby, która ostatniego dnia terminu zasiedzenia jest właścicielem nieruchomości.
Przeniesienie udziałów w posiadaniu w drodze umownego działu spadku
Spadkobiercy osoby, która posiadała samoistnie nieruchomość, ale do chwili śmierci nie nabyła jej własności mogą w drodze umownego działu spadku (art. 1037 § 1 k.c. w zw. z art. 1038 § 2 k.c.) przenieść nabyte w wyniku dziedziczenia udziały w samoistnym posiadaniu nieruchomości na rzecz jednego ze współspadkobierców, który po otwarciu spadku objął w faktyczne posiadanie całą nieruchomość. Do przeniesienia posiadania nie jest konieczne zachowanie szczególnej formy (art. 1037 § 2 k.c.), może więc dojść do tego w drodze czynności konkludentnych (art. 60 k.c.)
Wówczas, o ile zostały spełnione przesłanki z art. 176 § 1 zd. 2 oraz § 2 k.c., spadkodawca, który nabył udziały w samoistnym posiadaniu nieruchomości od pozostałych spadkobierców, może doliczyć w całości do okresu własnego posiadania, okres posiadania spadkodawcy (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 września 2016 r. sygn. akt IV CSK 691/15 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2019 roku, I CSK 104/19, Legalis nr 1921298).
Dorozumiane przeniesienie posiadania na innego spadkobiercę
Jeżeli pozostali spadkobiercy wiedzą i zgadzają się na wyłączne posiadanie jednego z nich konieczne staje się rozważenie, czy owa zgoda pozostałych spadkobierców nie jest równoważna przeniesieniu posiadania (współposiadania) na wyłącznie posiadającego spadkobiercę.
W orzecznictwie zaprezentowano stanowisko, iż należy w takim przypadku przyjąć, iż doszło do częściowego działu spadku. W przypadku zgodnego pozostawienia rzeczy w posiadaniu jednego ze spadkobierców można przyjąć, iż dochodzi do objęcia rzeczy w posiadanie przez wszystkich spadkobierców z jednoczesnym dorozumianym przeniesieniem posiadania na jednego z nich, który już dalej sam wyłącznie posiada rzecz (G. Matusik, Zasady doliczania przez spadkobiercę okresu posiadania spadkodawcy w celu nabycia prawa w drodze zasiedzenia [w:] Rejent, nr 4(324), kwiecień 2018, s. 42-43 oraz Sąd Okręgowy w Tarnowie w postanowieniu z dnia 5 listopada 2020 r. sygn. akt I Ca 579/19).
Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 września 2016 r. sygn. akt IV CSK 691/15.
