Dlaczego Zełenski chce zjednoczyć Ukraińców i co to oznacza dla UE

Ponad dwa lata po rozpoczęciu pełnej inwazji Rosji prawie siedem milionów Ukraińców pozostaje poza granicami swojego kraju. Dla wielu powrót wydaje się odległą perspektywą – nie tylko ze względu na obawy o bezpieczeństwo, ale także dlatego, iż ich życie zakorzeniło się gdzie indziej. Ukraina podejmuje jednak śmiałe działania mające na celu odbudowę zniszczonej przez wojnę tkanki społecznej: ponowne zjednoczenie swoich obywateli, niezależnie od tego, gdzie się znajdują.

Dzięki wsparciu UE nowa sieć centrów Unity Hubs ma na celu zapewnienie przesiedlonym Ukraińcom wsparcia, tożsamości, a we właściwym czasie – drogi powrotnej do domu.

Dyplomacja diaspory i stawka krajowa

W dniu 4 czerwca 2025 r. Komisja Europejska (KE) zaproponowała przedłużenie tymczasowej ochrony dla Ukraińców w UE do marca 2027 r. – jest to najważniejszy krok w kierunku zapewnienia stabilności, bezpieczeństwa i dostępu do podstawowych usług. Ylva Johansson została mianowana specjalnym przedstawicielem ds. Ukraińców w celu wzmocnienia koordynacji, reprezentowania ukraińskich interesów i wspierania projektów takich jak sieć Unity Hubs.

KE ujawniła również program dobrowolnego powrotu opracowany przez ministerstwo, określający jasne warunki bezpiecznego i godnego powrotu do domu. Partnerzy strategiczni, tacy jak Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (IOM) i Wysoki Komisarz ONZ ds. Uchodźców (UNHCR), współpracują z Ukrainą w celu zapewnienia zharmonizowanego podejścia do dobrowolnych, bezpiecznych i trwałych powrotów.

Podejście to jest zgodne z planem odporności wewnętrznej prezydenta Zełenskiego, przedstawionym w listopadzie 2024 r. Jego głównym filarem jest jedność. Jak powiedział Zełenski: „Świat może czasem pozostawać głuchy na głosy pojedynczych osób, ale nigdy nie pozostaje głuchy na cały naród, który wie, czego chce, współpracuje i rozumie, jak osiągnąć swoje cele”.

Aby wdrożyć ten plan, Ukraina utworzyła Ministerstwo Jedności Narodowej. Jego podstawową misją jest przywrócenie i zachowanie jedności poprzez utrzymywanie kontaktów z wysiedlonymi obywatelami. Koordynuje ono krajowe działania w zakresie powrotów, reintegracji i zaangażowania diaspory, jednocześnie opracowując nowe mechanizmy wsparcia.

Nieoficjalnie uważa się, iż ministerstwo zajmuje się również kontaktami z ukraińskimi wyborcami za granicą. Przykład Mołdawii, gdzie diaspora wpłynęła na proeuropejski wynik wyborów, nie pozostał niezauważony.

Inną kwestią omawianą w tej chwili na poziomie eksperckim jest potrzeba reprezentacji parlamentarnej Ukraińców za granicą. Rodzi to pytanie, czy należy utworzyć partię polityczną, czy też wskazać konkretnych przedstawicieli, którzy będą wyrażać ich interesy. Wraz ze zbliżającymi się wyborami i rosnącym zainteresowaniem międzynarodowym, centra jedności i praca ministerstwa zyskują na znaczeniu politycznym.

Podczas pisania tego artykułu istnienie ministerstwa zostało zagrożone z powodu skandalu związanego z domniemaną rolą ministra w programie korupcyjnym. Sprawa jest w tej chwili rozpatrywana przez Sąd Antykorupcyjny. Tymczasem ministerstwo ma zostać zreorganizowane ze względu na nadchodzące zmiany w rządzie. Jednak kwestia zjednoczenia Ukraińców za granicą – i zapewnienia ich powrotu lub integracji bez utraty więzi z Ukrainą – pozostaje priorytetem.

Niezależnie od tego, czy działania te będą prowadzone przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, czy nowo utworzoną Agencję ds. Jedności Narodowej, Ukraina potrzebuje kompleksowej strategii powrotu swoich obywateli do kraju – strategii łączącej zachęty ekonomiczne, programy reintegracji i współpracę między państwem a biznesem. Ale co z tego ma UE? I dlaczego miasta takie jak Warszawa, Praga i Berlin wspierają te wysiłki?

Uchodźcy ukraińscy w Europie: trendy i napięcia

Według szacunków UNHCR z lipca 2025 r. w Europie przebywa w tej chwili 5 milionów uchodźców ukraińskich. Dyskusje na temat ich przyszłości nasiliły się w związku z wyborami w krajach UE, ponowną debatą na temat scenariuszy zawieszenia broni oraz zbliżającym się wygaśnięciem tymczasowej ochrony w 2026 r.

Rozkład uchodźców uległ zmianie. Niemcy przyjęły w tej chwili ponad 1,2 mln Ukraińców. W Polsce pozostało mniej niż milion osób spośród 1,6 mln, którym początkowo przyznano tymczasową ochronę – wiele z nich przeniosło się do Niemiec i Europy Zachodniej. Czechy przyjęły około 350 000 Ukraińców i mają najwyższy w UE stosunek liczby uchodźców do liczby ludności: 35,3 na 1000 mieszkańców.

Kwestia uchodźców stała się przedmiotem sporów politycznych. W Niemczech lider CDU Friedrich Merz oskarżył Ukraińców o „turystykę socjalną” i wezwał do ograniczenia świadczeń. W Polsce prezydent Andrzej Duda początkowo nazwał Ukraińców „gośćmi, a nie uchodźcami”, ale dyskurs uległ zmianie. w tej chwili premier Donald Tusk popiera propozycje opozycji dotyczące ograniczenia świadczeń, w tym zasiłków na dzieci, do rodzin pracujących.

Mimo to wpływ gospodarczy pozostaje w dużej mierze pozytywny. Do połowy 2023 r. wskaźnik zatrudnienia wśród Ukraińców wahał się od 11% do 50% w państwach UE. Szczególnie wysokie wskaźniki odnotowano w Czechach i Polsce, gdzie w ciągu roku zatrudnienie znalazło ponad 50% Ukraińców w wieku produkcyjnym.

W Polsce badanie przeprowadzone w 2024 r. przez Deloitte i UNHCR wykazało, iż uchodźcy z Ukrainy mieli 2,7% udziału w PKB – oczekuje się, iż do 2030 r. udział ten wzrośnie do 3,2%. Na początku 2025 r. w Polsce pozostało mniej niż milion Ukraińców, głównie kobiety, z których ponad połowa była w wieku produkcyjnym. Zatrudnienie wzrosło z 61% do 69% w ujęciu rok do roku, a średnie wynagrodzenie netto wzrosło o 29%. Zatrudnienie stanowi 80% dochodów gospodarstw domowych. Wbrew obawom napływ imigrantów nie spowodował wyparcia polskich pracowników – zbiegł się on w czasie z niższym bezrobociem w kraju.

Wyzwania pozostają: 40% Ukraińców posiada wyższe wykształcenie, ale tylko 12% pracuje na stanowiskach wymagających kwalifikacji. Tylko 18% mówi płynnie po polsku. Biegła znajomość języka zwiększa dochody średnio o 700 PLN miesięcznie, ale jej osiągnięcie zajmuje 29 miesięcy. Raport ostrzega, iż udana integracja może zniechęcić do powrotu, zwłaszcza wśród wykwalifikowanych specjalistów – ale wypełnienie luk integracyjnych może przynieść polskiej gospodarce dodatkowe 6 mld PLN rocznie.

W Niemczech, które są uzależnione od zagranicznej siły roboczej, do końca 2024 r. zatrudnienie objęte ubezpieczeniem społecznym znalazło 240 000 Ukraińców – więcej niż w poprzednim roku. Jednak 1,2 mln Ukraińców i Syryjczyków przez cały czas otrzymuje zasiłki dla bezrobotnych.

Ryzyko zawieszenia broni i niepewność prawna

Zawieszenie broni może spowodować dalsze przesiedlenia w związku z ponownym otwarciem granic i ponownym połączeniem rodzin. Jednocześnie dyrektywa w sprawie tymczasowej ochrony (TPD) może nie zostać przedłużona poza 2026 r., co spowoduje niepewność prawną.

Czeski minister spraw wewnętrznych Vít Rakušan podkreślił potrzebę jasności prawnej w celu ochrony dostępu uchodźców do miejsc pracy i usług.

Wraz z Polską, która do lipca sprawowała prezydencję Rady UE, Czechy przewodzą dyskusjom na temat statusu prawnego uchodźców ukraińskich po zakończeniu konfliktu.

Postrzeganie społeczne i polityka zmęczenia

Obawy społeczne dotyczą kosztów wsparcia dla uchodźców, braku mieszkań i niepewności co do czasu trwania kryzysu. Prognozy Centrum Strategii Gospodarczej sugerują, iż po wojnie za granicą pozostanie 1,7–2,7 mln Ukraińców.

Integrację ułatwiają podobieństwa kulturowe i gotowość do podjęcia pracy. Jednak zmęczenie rośnie. Przywódcy Europy Środkowej wielokrotnie powtarzali, iż Ukraińcy powinni pracować, aby zmniejszyć obciążenia systemu opieki społecznej i zachować przychylność społeczeństwa.

Centra Jedności: pomost między ojczyzną a krajem przyjmującym

W odpowiedzi Ukraina uruchomiła pod koniec 2024 r. sieć Centrów Jedności. Centra te, opracowane przez Ministerstwo Jedności Narodowej i wdrożone przez Agencję Jedności Narodowej, zapewniają wsparcie prawne, pomoc w znalezieniu pracy, edukację i powrót za granicę.

Dzięki stałemu wsparciu UE Centra Jedności mogą stać się niezbędną infrastrukturą obywatelską. Pomagają one Ukraińcom dostosować się do społeczeństw przyjmujących, jednocześnie pozostawiając otwarte drogi powrotu. Jak dotąd rządy europejskie popierają tę inicjatywę, uznając wspólną odpowiedzialność, jaką ona reprezentuje.

Co oferują centra jedności:

• Usługi integracyjne: kursy językowe, pomoc w rejestracji w szkole, porady dotyczące opieki zdrowotnej i pomoc prawną.
• Pomoc w znalezieniu pracy: warsztaty dotyczące pisania CV, uznawanie dyplomów, dopasowywanie ofert pracy, szkolenia i możliwości pracy zdalnej u ukraińskich pracodawców.
• Przestrzenie kulturowe: centra pełnią rolę ośrodków społecznościowych, umożliwiając organizacjom pozarządowym i wolontariuszom organizowanie wydarzeń i zachowanie tożsamości ukraińskiej.
• Wsparcie w powrocie: Specjalni urzędnicy pomagają w transporcie, znalezieniu mieszkania, załatwieniu formalności i reintegracji w szkołach i miejscach pracy.

W lutym 2025 r. Niemcy podpisały deklarację o otwarciu pierwszego centrum Unity Hub w Berlinie. Pilotażowy projekt ma służyć jako wzór dla innych stolic europejskich. Niemieckie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych pochwaliło centrum jako „ważny punkt kontaktowy” dla uchodźców poszukujących pracy w Niemczech lub na Ukrainie lub przygotowujących się do powrotu.

Przejście od modelu darczyńca-beneficjent do współodpowiedzialności w zakresie pomocy uchodźcom ma duże znaczenie. Daje Ukrainie rolę w zarządzaniu diasporą i oferuje Europie model, który można powielać w przyszłych kryzysach.

Centra Unity Hub mogą również poprawić koordynację działań UE. Rozbieżne systemy danych utrudniają zarządzanie falą uchodźców. Centra mogłyby scentralizować informacje i zajmować się przypadkami osób, które otrzymują ochronę w jednym kraju, ale mieszkają w innym.

Zmieniające się nastroje, trwałe rozwiązania

Wsparcie dla uchodźców z Ukrainy pozostaje silniejsze niż dla innych grup, ale słabnie. Badania Centrum Strategii Gospodarczej i Centrum Mieroszewskiego wskazują na rosnącą wrogość. W Polsce poparcie dla stałego osiedlenia się uchodźców jest niskie, a 56% respondentów oczekuje ich powrotu.

Badania ujawniają głębsze problemy: tylko 11% Ukraińców w Polsce czuje się w pełni zintegrowanych. Wielu z nich deklaruje stabilne zatrudnienie, ale ograniczone kontakty społeczne i częste przejawy wrogości. Napięcia te osiągają szczyt w okresach wyborczych i spowolnienia gospodarczego.

Centra jedności i polityka jedności narodowej mogą pomóc w odbudowie poparcia społecznego. Pokazują one, iż Ukraina bierze na siebie odpowiedzialność, promuje zatrudnienie i powrót oraz pomaga zapobiegać uzależnieniu od pomocy.

W dłuższej perspektywie Ukraina potrzebuje jednak powrotu swoich obywateli. Sukces jej odbudowy i rozwoju zależy od kapitału ludzkiego. Dobrowolny, wspierany powrót – gdy pozwolą na to warunki – pozostaje ostatecznym celem.

—

Foto.: President Of Ukraine, Volodymyr Zelensky’s meeting with the President of Slovakia, CC0 1.0.

—

Tekst ukazał się w języku angielskim 10 lipca 2025 r. na Visegrad Insight.