1 miesiąc temu
Ukraina przygotowuje się do zimy w obliczu eskalacji rosyjskich ataków wymierzonych w infrastrukturę energetyczną, a jednocześnie stoi w obliczu realnej możliwości kolejnej fali uchodźców. W obliczu spodziewanych wielogodzinnych przerw w dostawach prądu i milionów przesiedleńców, zbliżająca się zima dodatkowo pogłębi ukraiński kryzys humanitarny.
Rosyjska wojna na pełną skalę spowodowała ogromne straty w Ukrainie – spadek wskaźnika urodzeń, masowe przesiedlenia i śmierć cywilów w wyniku ostrzałów wroga.
Dokładny bilans nie pozostało znany, ale Ukraina nie doświadczyła tak szybkiego wyludnienia od czasu uzyskania niepodległości. Wojna doprowadziła do zniszczenia podstawowych usług i źródeł utrzymania, zdewastowania infrastruktury i zaminowania rozległych terenów rolniczych, zmuszając miliony ludzi do szukania bezpieczeństwa za granicą lub w regionach Ukrainy odizolowanych od działań wojennych.
Podczas gdy Ukraina przygotowuje się do zimy w obliczu eskalacji rosyjskich ofensyw wymierzonych w infrastrukturę energetyczną, naród stoi w obliczu realnej możliwości kolejnej fali wysiedleń. Oczekuje się, iż przerwy w dostawach prądu będą trwać godzinami każdego dnia, zwiększając presję na ludność, która już teraz walczy z masowymi przesiedleniami i rosnącym poparciem Korei Północnej dla Rosji.
Jednak najnowsze doniesienia o zgodzie USA na użycie przez Ukrainę rakiet dalekiego zasięgu przeciwko celom w głębi Rosji mogą odegrać rolę odstraszającą. Perspektywa ukraińskich ataków na rosyjską infrastrukturę energetyczną, na wzór rosyjskich działań, może zmusić Moskwę do zmiany strategii – zwłaszcza w obliczu dotkliwszych konsekwencji takich ataków dla północnych regionów Rosji w okresie zimowym.
Dla odbudowy kluczowa jest retencja ludności
Według szacunków ONZ, do końca 2023 roku 3,7 miliona osób zostało wewnętrznie przesiedlonych, podczas gdy 6,3 miliona Ukraińców szukało schronienia za granicą, z czego prawie 6 milionów osiedliło się w Europie (rysunek 1). W rezultacie, według ONZ, populacja Ukrainy zmniejszy się o 10 milionów, czyli o prawie jedną czwartą, w wyniku spadku dzietności, przesiedleń i zgonów w czasie wojny.
Rysunek 1. Dane dotyczące uchodźców i szacunkowa liczba osób wewnętrznie przesiedlonych w Ukrainie w 2022 i 2023 roku, w milionach osób.
W pierwszym kwartale 2024 roku liczba ta wzrosła do 6,5 miliona, co skłoniło UE do przedłużenia obowiązywania dyrektywy w sprawie tymczasowej ochrony do marca 2025 roku, wraz z podobnymi krajowymi programami ochrony zapewniającymi ramy prawne dla ochrony i włączenia uchodźców do systemów krajowych. Dyrektywa w sprawie tymczasowej ochrony ma na celu zapewnienie natychmiastowej ochrony i podstawowych standardów postępowania z uchodźcami, w tym dostępu do zakwaterowania, rynku pracy oraz usług socjalnych i zdrowotnych.
Obecna odpowiedź humanitarna, która gwarantuje ukraińskim uchodźcom dostęp do UE, może również zaszkodzić rozwojowi Ukrainy, ponieważ mniej uchodźców przebywających za granicą chce wrócić do Ukrainy. Na przykład, prawie jedna trzecia uczniów w całej Ukrainie twierdzi, iż chce studiować za granicą po ukończeniu studiów. Mężczyźni, którzy w tej chwili nie mogą opuszczać kraju, jeżeli są w wieku poborowym i są zdrowi, mogą chcieć dołączyć do swoich rodzin za granicą, jeżeli granice zostaną w pełni otwarte.
Chociaż obecna infrastruktura na wypadek kryzysu jest solidna, łagodzenie niedoborów energii i reagowanie na najpilniejsze potrzeby może nie być głównym czynnikiem decydującym o tym, czy Ukraińcy zdecydują się pozostać, czy wyjechać. Badania wskazują natomiast, iż kluczową rolę odgrywają czynniki osobiste.
Istniejące struktury wsparcia
Nadchodząca zima prawdopodobnie przyniesie kolejne braki w dostawach energii, a rosyjskie ataki na elektrownie mogą powodować codzienne przerwy w dostawach prądu w Ukrainie trwające od 8 do 20 godzin. Takie zakłócenia mogą spowodować ponowny napływ uchodźców, zwiększając obciążenie międzynarodowych sieci wsparcia.
Aby sprostać tej sytuacji, UNHCR uruchomił wielowymiarowy plan reagowania na zimę, mający na celu zapewnienie bezpieczeństwa przesiedlonej ludności. UNHCR apeluje o 170 milionów dolarów na pomoc dla około 550 000 Ukraińców, w tym poprzez pomoc pieniężną, alternatywne źródła energii, schronienie i podstawowe zaopatrzenie. Międzyklastrowa Grupa Koordynacyjna sfinalizowała również niedawno oddzielny międzyagencyjny plan reagowania na zimę na lata 2024-25, który opiewa na 492 miliony dolarów, aby pomóc 1,8 miliona osób w zimnych porach roku.
Wsparcie koordynowane przez UNHCR działa w ramach trzech głównych klastrów:
- Klaster Koordynacji Obozów i Zarządzania Obozami został utworzony w marcu 2022 roku i koordynuje 18 partnerów ONZ i organizacji pozarządowych w trzech ośrodkach. Jego celem jest wsparcie 157 000 osób w 2024 roku.
- Klaster ochrony działa w trzech centrach w Ukrainie i może pochwalić się 166 partnerami, w tym wieloma podklastrami. Oczekuje się, iż w 2024 roku dotrze do około trzech milionów osób.
- Klaster Schronienie i artykuły niespożywcze (non-food items, NFI), we współpracy z 98 partnerami, działa w trzech centrach koordynacyjnych, aby zapewnić dostawy podstawowych materiałów, takich jak zestawy NFI i schronienie w nagłych wypadkach, skierowane do 3,9 miliona osób w 2024 roku.
Oprócz koordynacji klastra, UNHCR współprzewodniczy grupie roboczej ds. strategii ochrony w ramach krajowego zespołu ds. pomocy humanitarnej oraz grupie roboczej ds. odpowiedzialności wobec osób dotkniętych kryzysem (AAP).
Poprzez te inicjatywy UNHCR stara się uczynić pozostanie w Ukrainie realną opcją dla osób zagrożonych wysiedleniem. Obecne trendy wydają się być zgodne z tym celem: podczas gdy większość przymusowych uchodźców opuściła Ukrainę w 2022 roku, w 2023 roku i jak dotąd w 2024 roku nastąpiła nieznaczna zmiana w liczbie Ukraińców, którzy wyjechali za granicę. Może to wskazywać, iż tej zimy nie nastąpi kolejny wzrost.
Koszty ekonomiczne dla państw sąsiadujących
Koordynacja UNHCR obejmuje również Ukraińców, którzy szukali schronienia za granicą.
W ramach międzyagencyjnego Regionalnego Planu Reagowania na Uchodźców 2024 (RRP) partnerzy w krajach przyjmujących – w tym na Białorusi, w Bułgarii, Czechach, Estonii, na Węgrzech, Łotwie, Litwie, w Polsce, Republice Mołdawii, Rumunii i na Słowacji – zapewniają dostęp do statusu prawnego, ochrony i praw. Plan zapewnia ukierunkowane wsparcie dla uchodźców o określonych potrzebach i podatności na zagrożenia, mając na celu integrację społeczno-ekonomiczną i usprawnione wsparcie regionalne.
Wraz z programami UNHCR, plan ten ma najważniejsze znaczenie dla złagodzenia presji gospodarczej na społeczeństwa przyjmujące w Europie Środkowo-Wschodniej.
Na przykład:
- W Polsce ukraińscy uchodźcy przyczynili się do wzrostu PKB o około 0,5% w 2023 roku, zaspokajając krytyczne niedobory siły roboczej w rolnictwie, budownictwie i służbie zdrowia. Polska otrzymała również 273 mln euro z unijnego Funduszu Azylu, Migracji i Integracji (AMIF) oraz 162 mln euro z Instrumentu na rzecz Zarządzania Granicami i Ruchu Wizowego w celu zmniejszenia obciążeń związanych z uchodźcami.
- Dwanaście utworzonych przez UNHCR i UNICEF „Blue Dot Hubs” w Polsce służyło milionom osób w początkowej fazie pomocy, zanim przeszły one na bardziej trwałe rozwiązania, zapewniając wsparcie psychologiczne, prawne i humanitarne.
- Słowacja przeznaczyła 400 mln euro na wsparcie uchodźców w 2022 roku, przy czym pomoc międzynarodowa pokryła 40-50% tych kosztów, co pokazuje równoważący efekt wsparcia zewnętrznego.
- Rumuńskie organizacje pozarządowe koordynowały wsparcie w wysokości 120 mln euro, a ponad 100 000 uchodźców skorzystało z pomocy pieniężnej w ramach regionalnych programów UNHCR.
Uchodźcy pomagają zaradzić niedoborom siły roboczej i przyczyniają się do rozwoju lokalnych gospodarek, ale wydatki publiczne pozostają wysokie. Pomoc międzynarodowa, taka jak 492 miliony dolarów, o które zabiega Inter-Cluster Coordination Group i inicjatywy finansowane przez UE, odgrywają kluczową rolę w kompensowaniu kosztów, zapewniając społeczeństwom przyjmującym możliwość zarządzania napływem bez przeciążania lokalnych systemów.
2024-2025: Zima powracających czy uchodźców?
Badania przeprowadzone przez Vox Ukraine oferują wgląd w czynniki związane z zamiarami powrotu i faktycznymi powrotami. Stwierdzono, iż niektóre czynniki korelują z większym prawdopodobieństwem powrotu do Ukrainy.
Okazuje się, iż ci, którzy opuścili Ukrainę wcześniej – często przed inwazją na pełną skalę – są bardziej skłonni do powrotu niż ci, którzy uciekli później. Więzi z rodziną i domem odgrywają kluczową rolę: uchodźcy, którzy odczuwają silną tęsknotę za domem, mają rodziców lub małżonków, którzy pozostali w Ukrainie lub mają przyjaciół, którzy wrócili, są bardziej skłonni do powrotu. Podobnie, uchodźcy, którzy chcą, aby ich dzieci uczyły się w Ukrainie, a nie w zagranicznych szkołach, są bardziej zmotywowani do powrotu, co ściśle wiąże się z ich nadziejami na utrzymanie więzi kulturowych i rodzinnych.
Czynniki ekonomiczne i związane z zatrudnieniem również wpływają na decyzje o powrocie. Uchodźcy, którzy mogą znaleźć atrakcyjne oferty pracy w Ukrainie lub którzy pracują zdalnie dla ukraińskich firm, mają większą motywację do powrotu.
Dla osób pracujących za granicą na stanowiskach, które nie odpowiadają ich poziomowi kwalifikacji, chęć podjęcia pracy w Ukrainie jest dodatkowym czynnikiem motywującym. Stabilność i zasoby w Ukrainie, takie jak posiadanie nieruchomości, również przyczyniają się do większego prawdopodobieństwa powrotu, podobnie jak doświadczenia samotności, trudności z integracją za granicą lub poczucie zależności od dotacji w kraju przyjmującym.
Odrębne badanie przeprowadzone przez CESifo pokazuje, iż wyzwolenie rodzinnych miast przez siły ukraińskie jest kolejnym istotnym czynnikiem; uchodźcy z tych obszarów często rozważają powrót do kraju, choćby jeżeli nie planują osiedlić się w tym samym regionie z powodu trwających działań wojennych. Co ważne, podczas gdy działania wojenne wpływają na prawdopodobieństwo powrotu do określonych regionów, nie wpływają one znacząco na ogólną decyzję o powrocie do Ukrainy, co oznacza, iż niektórzy uchodźcy mogą rozważać relokację w Ukrainie zamiast wracać do pierwotnego miejsca zamieszkania. Co więcej, osoby optymistycznie nastawione do szybkiego zakończenia wojny są bardziej skłonne do planowania powrotu.
Co ciekawe, badanie CESifo wykazało, iż Ukraińcy, którzy biegle posługiwali się językiem angielskim, byli bardziej skłonni do powrotu do Ukrainy, podczas gdy badanie Vox wykazało korelację między biegłością w języku angielskim a zmniejszonym zamiarem powrotu.
Z kolei uchodźcy, którzy wyjechali niedawno, szczególnie w okresie od lutego do marca 2022 roku, lub którzy mają status ochrony czasowej, są generalnie mniej skłonni do powrotu do Ukrainy. Obecność dzieci w zagranicznych szkołach jest znaczącym czynnikiem zniechęcającym.
Perspektywy powrotu są również powiązane z postrzeganiem czasu trwania wojny. Uchodźcy pesymistycznie nastawieni do zakończenia konfliktu rzadziej mają konkretne plany powrotu, podczas gdy ci, którzy wierzą w ostateczne zakończenie działań wojennych, mogą planować powrót do kraju w momencie, gdy będą mogli pomóc w odbudowie swojej ojczyzny.
Perspektywy na przyszłość
W miarę zbliżania się zimy i pojawiania się nowych zagrożeń dla infrastruktury energetycznej, zdolność Ukrainy do zatrzymania wewnętrznie przesiedlonej ludności będzie poddawana testom. Mimo prężnych inicjatyw humanitarnych, presja codziennego życia w rozdartym wojną kraju, w tym zakłócenia w świadczeniu usług i zagrożenia dla bezpieczeństwa, mogą skłonić więcej Ukraińców do szukania schronienia za granicą, podczas gdy ci, którzy już przebywają za granicą, staną przed złożonymi decyzjami dotyczącymi powrotu do domu.
Zrównoważone rozwiązanie dla przesiedlonych Ukraińców wymaga nie tylko ciągłego wsparcia międzynarodowego, ale także strategicznego planowania długoterminowej stabilności gospodarczej i społecznej Ukrainy. Niezależnie od tego, czy chodzi o zwiększoną pomoc, pomoc w przesiedleniu czy ścieżki reintegracji, przyszłe polityki muszą uwzględniać praktyczne i psychologiczne przeszkody, jakie napotykają przesiedleni obywatele. Ostatecznie odbudowa Ukrainy zależy od udanej reintegracji jej mieszkańców i odporności jej społeczności, bez względu na to, gdzie w tej chwili mieszkają.
—
Photo by Dmitriy K. on Unsplash
—
Tekst ukazał się w języku angielskim19 listopada 2024 na Visegrad Insight.
—
Ivan Us jest ekspertem programu dyplomacji ekonomicznej, a od 2014 roku starszym konsultantem w Centrum Polityki Zagranicznej Narodowego Instytutu Studiów Strategicznych przy Prezydencie Ukrainy w Kijowie.
