Będzie trzeba wypełnić kolejną deklarację. Nie wypełnisz? Będziesz płacił za kogoś

Ministerstwo Klimatu i Środowiska szykuje istotne zmiany w przepisach o gospodarce odpadami. Najważniejsza nowość to obowiązek składania tak zwanej deklaracji zerowej przez osoby, które sprzedają, darowują lub przekazują w spadku nieruchomość. To rozwiązanie ma zamknąć lukę, która kosztuje gminy miliony złotych rocznie i obciąża uczciwych płatników.

Fot. Shutterstock

Problem który dotyka większość gmin

Sytuacja powtarza się w dziesiątkach polskich gmin. Ktoś sprzedaje mieszkanie i wyprowadza się, ale nie informuje urzędu o zmianie. Nowy właściciel kupuje lokal i zamieszka, ale przez jakiś czas nie składa deklaracji śmieciowej. W międzyczasie gmina nie wie kto jest odpowiedzialny za opłaty. Poprzedni właściciel przestał płacić, nowy jeszcze nie zaczął, a rachunki rosną.

Gminy próbują ściągnąć zaległości od dawnych mieszkańców, którzy dawno już wyprowadzili się do innego miasta. Wszczynają postępowania egzekucyjne wobec ludzi, którzy faktycznie nie korzystają z usługi odbioru śmieci. To generuje koszty administracyjne, zatrudnia urzędników do prowadzenia spraw sądowych i obciąża system bez realnych szans na odzyskanie pieniędzy.

Jednocześnie braki w budżetach wywołane nieściągalnością opłat muszą być pokryte z innych źródeł. W praktyce oznacza to podwyżki dla tych, którzy płacą regularnie. Uczciwi mieszkańcy finansują nieuczciwość lub niedbałość innych. To jeden z głównych powodów rosnących opłat za śmieci w wielu gminach – nie tyle wzrost kosztów wywozu, co dziury w ściągalności.

Deklaracja zerowa jako rozwiązanie

Planowana zmiana wprowadzi obowiązek złożenia specjalnej deklaracji przez osobę, która pozbywa się nieruchomości. Będzie musiała wskazać dokładną datę przeniesienia własności i formalnie zamknąć swoje zobowiązanie wobec gminy w zakresie opłat za odpady. To właśnie nazywane jest deklaracją zerową – dokument sygnalizujący iż od określonego dnia dana osoba już nie ponosi odpowiedzialności za śmieci z tej nieruchomości.

Wiceminister klimatu Anita Sowińska wyjaśniła w odpowiedzi na interpelację poselską, iż rozwiązanie odpowiada na postulaty samorządów, które od lat sygnalizowały trudności z rozliczaniem opłat w momentach zmiany właściciela. Brak jasnego obowiązku zamknięcia rozliczeń przez sprzedającego powodował ciągłość naliczania opłat i konieczność prowadzenia kosztownych postępowań wobec osób, które już dawno nie mieszkają pod danym adresem.

Mechanizm będzie działał we wszystkich przypadkach przeniesienia własności – sprzedaży, darowizny, dziedziczenia. Niezależnie od formy prawnej, zbywający nieruchomość będzie zobowiązany poinformować gminę o zmianie i wskazać konkretną datę. Brak takiej deklaracji może skutkować sankcjami i dalszym naliczaniem opłat, choćby jeżeli dana osoba faktycznie już nie mieszka w lokalu.

Gminy dostaną dostęp do danych o zużyciu wody

Druga ważna zmiana dotyczy weryfikacji prawdziwości składanych deklaracji. w tej chwili gminy nie mają skutecznych narzędzi do sprawdzenia czy mieszkaniec podał prawdziwą liczbę osób zamieszkujących w lokalu. Ktoś mieszka we czwórkę, ale deklaruje iż żyje sam – opłaca śmieci za jedną osobę zamiast za cztery. Gmina podejrzewa oszustwo, ale nie może tego udowodnić.

Projektowane zmiany dadzą samorządom nieodpłatny dostęp do danych o zużyciu wody w lokalach mieszkalnych od przedsiębiorstw wodociągowych. To najważniejsze narzędzie weryfikacyjne – wysokie zużycie wody przy deklaracji jednej osoby to oczywisty sygnał, iż coś nie gra. Urzędnicy będą mogli porównać faktyczne zużycie z typowym profilem dla zadeklarowanej liczby mieszkańców i wyłapać rozbieżności.

To rozwiązanie budzi jednak obawy o prywatność. Dane o zużyciu wody mogą wiele powiedzieć o trybie życia mieszkańców – kiedy są w domu, jak często korzystają z łazienki, czy gospodarstwo jest jednoosobowe czy wieloosobowe. Przekazywanie takich informacji urzędnikom bez wiedzy i zgody mieszkańców może być postrzegane jako nadmierna ingerencja w sferę prywatną.

Z drugiej strony, gminy argumentują iż to jedyny sposób na uczciwą weryfikację deklaracji. jeżeli ktoś świadomie kłamie w oficjalnym dokumencie żeby płacić mniej, trudno mówić o naruszeniu prywatności gdy urząd to sprawdza. Kwestia równowagi między skutecznością kontroli a ochroną danych osobowych będzie prawdopodobnie przedmiotem dyskusji podczas prac legislacyjnych.

Nowe technologie w służbie kontroli

Ministerstwo planuje też wspierać wdrażanie rozwiązań technicznych pozwalających na bardziej sprawiedliwe rozliczanie kosztów. Chodzi między innymi o systemy identyfikacji odpadów i kody QR na workach czy pojemnikach. Technologia pozwalałaby dokładnie śledzić kto, kiedy i ile śmieci wystawił do odbioru.

W praktyce mogłoby to oznaczać przejście od rozliczeń ryczałtowych do opłat rzeczywiście odpowiadających wyprodukowalnym odpadom. Mieszkaniec wystawiający dwa worki tygodniowo płaciłby mniej niż ten, który wystawia pięć. System bardziej sprawiedliwy, ale też bardziej inwazyjny – gmina wiedziałaby dokładnie ile i jakich śmieci produkuje każde gospodarstwo.

Takie rozwiązania działają już w niektórych europejskich miastach i są oceniane jako skuteczne w redukcji ilości odpadów i zwiększeniu recyklingu. Gdy ludzie wiedzą iż zapłacą proporcjonalnie do tego co wyrzucą, bardziej starają się segregować i ograniczać odpady. Z drugiej strony, system wymaga znacznych inwestycji w infrastrukturę techniczną i może być kosztowny dla małych gmin.

Co to oznacza dla przeciętnego mieszkańca

Dla większości ludzi zmiany nie będą odczuwalne w codziennym życiu. jeżeli mieszkasz w jednym miejscu, regularnie płacisz za śmieci i nie planujesz przeprowadzki, nowe przepisy cię nie dotyczą. Możesz choćby zyskać – jeżeli system stanie się bardziej szczelny i więcej osób zacznie płacić uczciwie, potencjalnie spadną opłaty dla wszystkich.

Zmiany dotkną przede wszystkim osoby sprzedające lub przekazujące nieruchomości. Będą musiały pamiętać o dodatkowym formalności – złożeniu deklaracji zerowej. To nie jest skomplikowane, ale wymaga świadomości obowiązku. Pominięcie tego kroku może skutkować naliczaniem opłat choćby po sprzedaży mieszkania i koniecznością tłumaczenia się z zaległości powstałych już po wyprowadzce.

Dla osób, które świadomie zaniżają liczbę mieszkańców w deklaracjach, zmiany będą bardzo dotkliwe. Dostęp gmin do danych o zużyciu wody znacznie ułatwi wykrycie oszustw. jeżeli mieszkasz z rodziną ale deklarujesz iż jesteś sam, spodziewaj się kontroli i decyzji ustalającej rzeczywistą wysokość opłaty za ostatnie lata. Razem z odsetkami może to być spora kwota.

Kwestia sprawiedliwości w opłatach

Fundamentalnym problemem obecnego systemu jest jego niesprawiedliwość. Osoby uczciwe płacą za siebie i za tych, którzy uchylają się od opłat. Im więcej ludzi oszukuje lub nie płaci, tym wyższe stawki muszą być nałożone na resztę, żeby gmina pokryła koszty wywozu śmieci od wszystkich mieszkańców.

To klasyczny przykład problemu gapowicza w teorii ekonomii. Gdy część społeczności korzysta z usługi nie płacąc za nią, pozostali muszą pokryć różnicę. Im łatwiej jest być gapowiczem, tym więcej osób ulega pokusie. System gdzie trudno weryfikować prawdziwość deklaracji naturalnie zachęca do nieuczciwości.

Nowe przepisy mają ten mechanizm zmienić. Gdy gminy będą mogły skutecznie weryfikować deklaracje i egzekwować opłaty, oszukiwanie stanie się bardziej ryzykowne. To powinno zwiększyć odsetek ludzi płacących uczciwie, co w dłuższej perspektywie może obniżyć stawki dla wszystkich. Przynajmniej taka jest teoria.

Obawy samorządowców i mieszkańców

Nie wszyscy są entuzjastycznie nastawieni do zmian. Część samorządowców obawia się, iż nowe obowiązki zwiększą biurokrację i obciążą urzędy dodatkowymi zadaniami. Weryfikacja danych o zużyciu wody, porównywanie z deklaracjami, prowadzenie postępowań w przypadku wykrycia rozbieżności – to wszystko wymaga czasu i ludzi. Małe gminy mogą mieć problem z obsłużeniem nowego systemu.

Mieszkańcy z kolei martwią się o prywatność i możliwość nadużyć. Czy urzędnicy będą mieli dostęp tylko do zagregowanych danych o zużyciu wody, czy do szczegółowych informacji godzina po godzinie? Kto będzie miał wgląd do tych danych i jak będą chronione przed wyciekiem? Te pytania na razie pozostają bez odpowiedzi, ale będą najważniejsze podczas prac legislacyjnych.

Jest też obawa przed eskalacją kontroli. Dziś gmina sprawdza zużycie wody, jutro może chcieć mieć dostęp do rachunków za prąd, internet, czy innych wskaźników pozwalających określić liczbę mieszkańców. Gdzie leży granica między uzasadnioną weryfikacją a nadmierną inwigilacją? To pytanie filozoficzne, ale z bardzo praktycznymi konsekwencjami.

Kiedy zmiany wejdą w życie

Projekt nowelizacji pozostało na etapie prac ministerialnych. Dokładny termin wejścia w życie zależy od tempa procesu legislacyjnego, wyników konsultacji publicznych i uzgodnień międzyresortowych. Realistycznie można spodziewać się, iż nowe przepisy zaczną obowiązywać najwcześniej w połowie 2026 roku, choć może to potrwać dłużej.

Warto śledzić przebieg prac, szczególnie jeżeli planujesz sprzedaż nieruchomości. Gdy ustawa wejdzie w życie, będziesz musiał pamiętać o złożeniu deklaracji zerowej. Pominięcie tego obowiązku może skomplikować transakcję i spowodować problemy z rozliczeniem opłat. Lepiej przygotować się z wyprzedzeniem niż być zaskoczonym nowymi wymogami.

Dla gmin oznacza to czas na przygotowanie infrastruktury technicznej i procedur. Muszą nawiązać współpracę z przedsiębiorstwami wodociągowymi, stworzyć systemy porównywania danych, przeszkolić urzędników. To niełatwe zadanie, szczególnie dla mniejszych samorządów z ograniczonymi budżetami i zasobami ludzkimi.

Szerszy kontekst reformy systemu odpadów

Deklaracja zerowa i dostęp do danych o wodzie to tylko elementy szerszej reformy systemu gospodarki odpadami komunalnymi. Od lat kolejne rządy próbują uszczelnić ten system, zwiększyć ściągalność opłat i zapewnić większą sprawiedliwość. Każda zmiana napotyka jednak opór – ze strony mieszkańców obawiających się podwyżek i inwigilacji, ze strony samorządów obawiających się zwiększonej biurokracji.

Fundamentalnym problemem pozostaje to, iż Polacy nie lubią płacić za śmieci. To usługa, której efekty nie są bezpośrednio widoczne – ktoś po prostu zabiera worki spod domu. Nie ma satysfakcji jak z zakupów czy naprawy, jest tylko wydatek. To sprawia, iż wielu ludzi szuka sposobów na zmniejszenie opłat, choćby jeżeli wymaga to nieuczciwości.

Zmiana tego podejścia wymaga nie tylko lepszych przepisów i skuteczniejszej kontroli, ale przede wszystkim zmiany mentalności. Dopóki ludzie będą postrzegać opłaty za śmieci jako niesprawiedliwe obciążenie które można obejść, a nie jako uczciwą płatność za realną usługę, problemy będą się powtarzać niezależnie od szczegółów systemu. Nowe przepisy mogą poprawić ściągalność, ale nie zmienią społecznego stosunku do płacenia za odpady.