5 dni temu
Polska otrzymała 3,85 miliarda euro z unijnego Funduszu Sprawiedliwej Transformacji. Środki te mają przygotować regiony górnicze na skutki odchodzenia od węgla w produkcji energii elektrycznej. Fundacja Frank Bold przygotowała ocenę planów wykorzystania funduszy.
Obecnie ponad 60 proc. energii elektrycznej w Polsce pochodzi z węgla kamiennego i brunatnego. Ta liczba wciąż maleje, co pociąga za sobą m.in. potrzebę zapewnienia nowych miejsc pracy w regionach odchodzących od węgla.
Unia Europejska w 2021 roku utworzyła Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST). Jego celem jest wspieranie ludzi, gospodarek i środowiska w obliczu wyzwań związanych z transformacją energetyczną. Potrzebny jest więc w regionach, które są silnie uzależnione od paliw kopalnych, w szczególności od węgla. FST ma na celu pomóc tym regionom w rozwijaniu różnych gałęzi gospodarki, tworzeniu nowych miejsc pracy, szkoleniu pracowników oraz budowaniu infrastruktury, która wspiera zrównoważony rozwój.
W Polsce środki z FST na lata 2021–27 otrzymało 5 regionów:
- województwo dolnośląskie: 581,6 mln euro (podregion wałbrzyski),
- województwo łódzkie: 369,5 mln euro (wybrane gminy z podregionów piotrkowskiego i sieradzkiego),
- województwo małopolskie: 264,5 mln euro (podregion oświęcimski),
- województwo śląskie: 2 216,9 mln euro (podregiony: katowicki, bielski, tyski, rybnicki, gliwicki, bytomski i sosnowiecki),
- województwo wielkopolskie: 414,8 mln euro (podregion koniński).
Małopolskie i łódzkie – zasady wdrażania FST do poprawki
Analiza planów wdrażania FST ujawniła w województwie małopolskim i łódzkim potencjalną niezgodność planowanych działań z założeniami sprawiedliwej transformacji. Województwa te przedstawiły także najmniej dopracowane plany transformacji.
Plan w Małopolsce zawiera zaledwie kilka działań finansowanych w ramach FST z pominięciem istotnych założeń sprawiedliwej transformacji. Przewiduje on projekty takie jak warsztaty i zajęcia majsterkowania oraz programy opieki wytchnieniowej, które najpewniej nie przyczynią się do transformacji energetycznej regionu.
Plan na transformację w województwie łódzkim przewiduje inwestycje w rozbudowę obiektów użyteczności publicznej (w tym kluby seniora i ośrodki dziennego pobytu). Mimo iż są to działania korzystne społecznie, wydają się nie mieć bezpośredniego związku z transformacją energetyczną regionu. Sam plan dla województwa łódzkiego jest mało szczegółowy i niedostosowany do indywidualnych potrzeb regionu. A to może ograniczyć skuteczność podejmowanych działań.
– W obliczu wyzwania transformacji energetycznej najważniejsze jest, aby środki z FST wykorzystać w pełni na wsparcie osób i miejsc, które tej transformacji bezpośrednio doświadczą – mówi dr Katarzyna Doroszewska-Chyrowicz, autorka opracowania „Sprawiedliwa transformacja: analiza planów wydatkowania środków”.
– Analiza wytycznych ministra oraz Szczegółowych Opisów Priorytetów wykazała, iż te dokumenty w przypadku województwa małopolskiego i łódzkiego wymagają dopracowania. Konieczne będzie włączenie większej liczby kryteriów środowiskowych oraz monitorowanie procesu wdrażania projektów, aby zapewnić skuteczność i zgodność działań z celami sprawiedliwej transformacji – dodaje.
Kompleksowe plany w woj. śląskim i wielkopolskim
Województwa śląskie i wielkopolskie – to w ocenie dr Doroszewskiej-Chyrowicz regiony, które sumiennie przygotowują się do sprawiedliwej transformacji. Ich programy są najbardziej dopracowane i kompleksowo traktują kwestie transformacji.
Województwo dolnośląskie także dobrze przygotowane jest na transformację podregionu wałbrzyskiego. Planowane działania umożliwią rozwój regionu oraz łagodzenie skutków transformacji energetycznej. Jednak ogromnym wyzwaniem w transformacji województwa pozostanie podregion turoszowski, który nie otrzymał wsparcia finansowego.
Dwa regiony wciąż bez środków
Swojej szansy na sprawiedliwą transformację nie wykorzystał powiat zgorzelecki w województwie dolnośląskim oraz województwo lubelskie. Terytorialne Plany Sprawiedliwej Transformacji tych regionów nie zawierały planów zamknięcia kopalń, co było warunkiem otrzymania wsparcia. Kompleks Turów w powiecie zgorzeleckim przedłużył wydobycie węgla brunatnego do 2044 roku. Kopalnia Bogdanka w województwie lubelskim funkcjonować ma do 2049 roku. W efekcie regiony te nie otrzymają środków z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji.
– Transformacja już się zaczęła. Polska stopniowo odchodzi od paliw kopalnych i przechodzi na odnawialne źródła energii – mówi dr Doroszewska-Chyrowicz. – A regiony, które jeszcze utrzymują się z przemysłu górniczego, bez wsparcia ucierpią gospodarczo i społecznie. Dlatego bardzo ważne jest, aby jednak zadbały o swoją przyszłość. Zabieganie o kontynuację Funduszu Sprawiedliwej Transformacji powinno też być priorytetem rządu w czasie planowania unijnego budżetu na lata 2028–2034 – dodaje.
Problematyczne inwestycje w biomasę
Zaplanowane działania w poszczególnych regionach obejmują różne sposoby podziału środków: na rozwój przedsiębiorczości albo energetykę.
Każdy z regionów przedstawił propozycje wsparcia inwestycji w efektywność energetyczną oraz odnawialne źródła energii. Problem w tym, iż dominują inwestycje w biomasę, która rodzi liczne kontrowersje. Jej wykorzystanie wiąże się z utratą bioróżnorodności, a jej spalanie może prowadzić do zanieczyszczeń powietrza. Ważne jest, aby programy wsparcia uwzględniały te wyzwania i oferowały rozwiązania minimalizujące negatywne skutki.
– Wymogi wobec biomasy jako alternatywy dla węgla w tej chwili uwzględnia jedynie program dla województwa śląskiego. Pozostałe programy także powinny je określić, tak by dopuścić tylko biomasę pozyskiwaną w sposób zrównoważony, a także taką, której zastosowanie nie rodzi ryzyka nadmiernych emisji gazów cieplarnianych (np. na skutek jej transportu na zbyt duże odległości). Brak takich zapisów może spowodować, iż wykorzystywana zostanie biomasa ekologicznie kilka lepsza od węgla, który ma zastąpić – mówi dr Doroszewska-Chyrowicz.
W programach przedstawiono sporo inicjatyw mających na celu stworzenie nowych miejsc pracy. We wszystkich regionach brakuje jednak konkretnych opisów działań wspierających przekwalifikowanie pracowników sektora górniczego do pracy w innych branżach. Planowane inicjatywy mogą mieć pozytywny wpływ na sprawiedliwą transformację, ale wiele zależy od sposobu ich wdrażania i doboru odpowiednich rodzajów szkoleń względem potrzeb uczestników.
Tempo wdrażania środków
Różnice w tempie wdrażania środków pomiędzy regionami są znaczące. Liderem jest Wielkopolska, która zakontraktowała 65 proc. dostępnych środków do maja 2024 r., podczas gdy województwo łódzkie – tylko 34 proc.
– Zbyt powolne działanie rodzi ryzyko niewykorzystania dostępnych środków. Regiony mają czas na zakontraktowanie wydatków do końca 2027 roku. Środki będą mogły być wydatkowane do końca 2029 roku. W interesie regionów jest poprawienie tempa wydatkowania funduszy – mówi dr Doroszewska-Chyrowicz.
Rekomendacje Frank Bold dla komitetów monitorujących
Szczegółowe Opisy Priorytetów w poszczególnych województwach są na bieżąco uzupełniane i aktualizowane. Dlatego swoją analizę wraz z zawartymi w niej rekomendacjami Frank Bold przekaże do komitetów monitorujących, które mogą wpłynąć na sposób wdrażania środków w regionach.
– Będziemy apelować w szczególności o weryfikację programów dla województwa małopolskiego i łódzkiego – informuje dr Doroszewska-Chyrowicz.
Analiza powstała w ramach projektu monitorowania procesu wdrażania Funduszu Sprawiedliwej Transformacji w programach regionalnych.
Całą analizę przeczytasz tutaj.
