Jakość gleby wpływa na skład odżywczy upraw, które są najważniejsze dla zdrowia człowieka – piszą Natalia Guz i Urszula Binduga z Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie (WSIiZ).

Zapewnienie prawidłowej jakości gleby nie byłoby możliwe między innymi bez wykształconej przez nią zdolności retencji wody (pojemności wodnej gleb). Kształtują ją głównie przez trzy czynniki. Zalicza się do nich: uziarnienie (strukturę gleby), jej miąższość oraz zawartość substancji organicznej w postaci związków próchnicznych. Te zaś zależą od opisanych powyżej czynników chemicznych, fizycznych oraz biologicznych.

Artykuł pochodzi z autorskiego Zielonego Bloga prof. Tadeusza Pomianka: Kondycja gleb a zdrowie człowieka, zamieszczonego na portalu Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Co 2 tygodnie publikowane są na nim nowe artykuły prof. Pomianka oraz zaproszonych przez niego do współpracy ekspertów. Niniejszy tekst został napisany we wrześniu 2014 r.

Przyczyny degradacji jakości gleby

Jej degradacja może mieć podłoże zarówno naturalne, jak i antropogeniczne. Obecnie, jako jedne z głównych przyczyn spadku jakości i wyjaławiania gleby, wskazuje się dominujący system, w którym w sposób monokulturowy produkuje się paszę dla zwierząt hodowanych w warunkach fermowych, choć intensywność i rodzaj procesów erozyjnych są zależne nie tylko od presji człowieka, ale także szerokości geograficznej, a konkretniej występujących warunków klimatycznych i geologicznych – inne czynniki powodują erozję rędzin wytworzonych z wapieni, gipsów i innych skał zasobnych w CaCO₃, a inne degradację gleb wykształconych na torfach. Niejednakowa jest także podatność poszczególnych typów gleb na erozję (tab. 1).

Ryc. 1 adekwatności gleby determinujące jej kondycję (opracowanie na podstawie: Zimmer G. F., Zimmer-Durand L., 2024: Rolnictwo regeneratywne. Zdrowsza gleba i lepsze plony dzięki produkcji regeneratywnej. Wyd.: Galaktyka)

Tab. 1 Podatność na erozję wybranych gleb

Źródło: opracowanie na podstawie: Nowocień E., 2008: Wybrane zagadnienia erozji gleb w Polsce. Ocena zagrożenia gleb erozją. Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 10 za: Józefaciuk A. i Cz. (1995) i Józefaciuk A. i Cz. (1979)

• Czytaj także: Gleby w opałach. Zmiana klimatu i monokultury to droga do piekła

Dlaczego jakość gleb drastycznie spada?

Istnieje szereg zagrożeń, które wpływają negatywnie na jakość gleby. Są to m.in. niewłaściwie prowadzona gospodarka nawozowa oraz nadmierne stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, a także wielkopowierzchniowe uprawy monokulturowe i niezrównoważone praktyki rolnicze oraz zanieczyszczenia pochodzenia przemysłowego i komunalnego.

Spadek jakości gleby powodują także stosowanie i nadużywanie chemicznych środków ochrony roślin. Prowadzą one do spadku bioróżnorodności i zachwiania równowagi biologicznej gleby. Do najczęściej stosowanych chemicznych środków ochrony roślin należą herbicydy. Szczególne zagrożenie niosą za sobą zwłaszcza nieselektywne pestycydy, a wśród nich insektycydy eliminujące także populacje pożytecznych organizmów glebowych i mogące pozostawać w glebie przez kilkadziesiąt lat. Równie szkodliwe są one dla grzybów oraz bakterii glebowych. Blisko 2/3 wszystkich gruntów rolnych na świecie pozostaje zanieczyszczonych co najmniej jedną substancją aktywną pestycydów, w Polsce pozostałości pestycydów stwierdzono niemal we wszystkich przebadanych próbkach.

Ryc. 3 Procent gleb zawierających pozostałości pestycydów oraz mediana liczby pozostałości w przebadanych próbkach źródło: Atlas pestycydów

Co jeszcze rujnuje gleby?

Kolejne zagrożenie dla gleb płynące ze stosowania chemicznych środków ochrony roślin niesie za sobą zanieczyszczenie ich mikroplastikiem za sprawą wykorzystywania go jako środka powlekającego, mającego spowalniać uwalnianie substancji czynnej. Rokrocznie w Polsce wzrasta sprzedaż chemicznych środków ochrony roślin. W roku 2021 r. sprzedano ich blisko 27 tys. ton, co stanowi blisko czterokrotność w porównaniu z rokiem 1995.

Innymi negatywnymi dla jakości gleb praktykami rolniczymi są m.in.:

• nadmierny wypas zwierząt, zmniejszający jej zdolności retencyjne oraz wyjaławianie spowodowane nadmiernym zgryzaniem roślin przez zwierzęta,
• intensywne użytkowanie gleb, w tym z wykorzystaniem ciężkiego sprzętu rolniczego, prowadzącego do nadmiernego zagęszczenia, zaburzającego stosunki wodno-powietrzne w glebie oraz niestosowanie międzyplonów/mulczu/ściółki w celu ich ochrony przed erozją, a także nadmierną utratą wody.

Do zanieczyszczeń gleby pochodzenia przemysłowego dochodzi najczęściej w przypadku intensywnego przemysłowego wykorzystania terenu, działalności górniczej i wydobywczej lub wypadków komunikacyjno-transportowych. Źródłem zanieczyszczeń komunalnych jest przede wszystkim nieuporządkowana gospodarka ściekowa oraz niewystarczająca infrastruktura kanalizacyjna. Zgodnie z danymi GUS w 2022 roku nieco ponad 60 proc. obszarów wiejskich miało dostęp do sieci kanalizacyjnej.

Wpływ bioróżnorodności gleby na odżywianie i bezpieczeństwo żywności

„Gleba jest miejscem, gdzie zaczyna się żywność” (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Rzym, Włochy). Oznacza to, iż gleba jest niezbędnym elementem podtrzymywania bezpieczeństwa żywnościowego dzięki szerokiemu zakresowi usług ekosystemowych, które zapewnia. FAO stwierdziła, iż „bezpieczeństwo żywnościowe istnieje, gdy wszyscy ludzie, przez cały czas mają fizyczny, społeczny i ekonomiczny dostęp do wystarczającej, bezpiecznej i odżywczej żywności, która spełnia ich potrzeby dietetyczne i preferencje żywieniowe dla aktywnego i zdrowego życia”.

Szacuje się, iż rocznie na całym świecie ponad 600 milionów ludzi (około 1 na 10) doświadcza problemów zdrowotnych związanych ze spożywaniem skażonej żywności. Zatrucie pokarmowe, wywołane przez bakterie, wirusy, pasożyty, toksyny lub zanieczyszczenia chemiczne w żywności, prowadzi do różnych problemów zdrowotnych, od łagodnych objawów, takich jak ból brzucha i biegunka, po ciężkie przypadki wymagające hospitalizacji.

Skażona żywność w dużej mierze jest wynikiem skażonej gleby.

W 2023 roku Komisja Europejska przedłużyła zezwolenie na stosowanie glifosatu w Unii Europejskiej na kolejne 5 lat, ale z wytycznymi dotyczącymi jego stosowania, mając na celu zminimalizowanie ryzyka dla zdrowia ludzi i środowiska. Niestety, w przypadku wielu najczęściej stosowanych pestycydów podejrzewa się lub potwierdzono, iż są to substancje chemiczne zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego, które, podobnie jak hormony, wykazują działanie w bardzo małych dawkach.

• Czytaj także: Profesor Pomianek: to wyścig szczurów o względy gigantów. Tak wygląda polska produkcja

UE zabrania używać pestycydów, ale pozwala je produkować i eksportować

Fundacja im. Heinricha Bölla podaje, iż wyeksportowane z UE, ale zakazane tutaj pestycydy, wracają do Europy… z żywnością. W 2018 r. w importowanej spoza UE żywności znaleziono pozostałości aż 74 substancji czynnych, które w UE zostały zakazane. Aż 22 z tych substancji wyprodukowano w Europie tego samego roku. Wykrywa się je głównie w egzotycznych owocach, takich jak mango, papaja, ananasy.

Pestycydy utrzymują się w żywności, w tym w warzywach, owocach, mięsie i w organizmie człowieka, powodując poważne choroby, od zaburzeń układu oddechowego i chorób układu mięśniowo-szkieletowego, po choroby skóry i serca, które są poważniejsze u osób zajmujących się gospodarstwami rolnymi. Metale śladowe, takie jak As, Pb, Cr, Hg i Cd, które często są zawarte w pestycydach kumulują się w wierzchniej warstwie gleby ze względu na silne powinowactwo z materią organiczną. Mogą być biernie pobierane przez rośliny poprzez przepływ wody.

Pb i Cd powodują szereg chorób, zwłaszcza układu krążenia, nerek, układu nerwowego, krwi i kości, i są uważane za potencjalne czynniki rakotwórcze. Mimo, iż Zn i Cu są pierwiastkami niezbędnymi, żywność zawierająca duże stężenia tych metali uważana jest za toksyczną dla ludzi i zwierząt, o czym wspomniano już wcześniej.

Co możemy się zrobić?

Wdrożenie obecnych wytycznych żywieniowych, mających na celu zwiększenie spożycia produktów pełnoziarnistych, owoców i warzyw przy jednoczesnym ograniczeniu spożycia mięsa, a zwłaszcza mięsa czerwonego, może również mieć istotny wpływ na bezpieczeństwo żywnościowe. W szczególności zmniejszyłoby to presję na zwiększanie plonów w produkcji roślinnej, a tym samym wykorzystanie zasobów nieodnawialnych.

Powrót do ekologicznych form uprawy wydaje się być zatem nie tylko zasadną, ale wręcz konieczną strategią planowania zrównoważonego rolnictwa i ochrony zdrowia.

Warto podkreślić główną hipotezę/filozofię rolnictwa ekologicznego, która głosi, że: zdrowe gleby generują zdrowe uprawy, a tym samym zdrowe zwierzęta gospodarskie i ludzi. Rolnictwo ekologiczne, nie tylko poprawia jakość żywności i zdrowie ludzi, ale także bezpieczeństwo żywnościowe. Jest to szczególnie ważne w przypadku wdrażania obecnych wytycznych żywieniowych (zwiększenia spożycia pokarmów pełnoziarnistych, owoców i warzyw, przy jednoczesnym zmniejszaniu spożycia czerwonego mięsa).

–

Zdjęcie tytułowe: shutterstock/Kamila Koziol